Ubuntu, het Bruto Nationaal Geluk en Buen Vivir: dit kunnen we leren van niet-westerse wereldbeelden

In niet-westerse filosofieën staat de wederkerige relatie tussen mens en natuur én tussen mensen onderling centraal. Toch komt dit gedachtegoed maar mondjesmaat terug in de Duurzame Ontwikkelingsdoelen. Een gemiste kans, aldus onderzoekster en kunstenares Dorine van Norren: “Door enkel vanuit een westers perspectief naar welzijn en ontwikkeling te kijken, zien we ongelooflijk veel waardevolle inzichten en oplossingen over het hoofd.”

Van het beëindigen van armoede en honger tot het creëren van duurzame ecosystemen op het land en onder water: op het eerste gezicht lijkt er op de Sustainable Development Goals (SDG’s) van de Verenigde Naties weinig aan te merken. Maar wie verder kijkt, ziet dat deze doelen grotendeels voortborduren op het westerse antropocentrische en neoliberale denken. En laat dat gedachtegoed nu precies de oorzaak zijn van vrijwel alle problemen die de doelen trachten te adresseren.

“Het gaat nog steeds over de scheiding tussen mens en natuur. Over het gebruik maken van natuurlijke hulpbronnen, in plaats van het respecteren van hun intrinsieke waarden. En economische groei – weliswaar duurzaam – wordt nog steeds gezien als motor voor welzijn”, vertelt onderzoekster Dorine van Norren, die promoveerde op niet-westerse welzijnsbegrippen en hun doorwerking in beleid, het recht en de SDG’s. “We vinden het heel normaal dat het mondiale Zuiden dingen uit het Westen overneemt. Nu is het tijd dat wij dat andersom ook gaan doen.”

Dorine tijdens haar promotie, in een Quecha jurk: “In mijn lekenpraatje legde ik uit dat wij het heel gewoon vinden dat niet-westerse mensen westerse kleding dragen, maar het heel gek vinden als westerse mensen inheemse kleding dragen. En dat dit ook zo gaat met ideeën en filosofieën.”

Ubuntu: ik ben omdat wij zijn

In 1994 – het jaar dat anti-apartheidsactivist Nelson Mandela president wordt – loopt Dorine tijdens een studie-uitwisseling door de townships van Zuid-Afrika. Wanneer het woord ‘Ubuntu’ valt, en ze zich hardop afvraagt wat dat betekent, gebeurt er iets bijzonders. “Er kwam een hele groep mensen in een cirkel om me heen staan. Eén voor één vertelden ze me wat Ubuntu voor hen betekende. Namelijk: gelijkheid, inclusiviteit en verantwoordelijkheid. Jouw bijdrage aan de samenleving: Ik ben, omdat wij zijn.”

“Bij iedere beslissing die je neemt, houd je vanuit Ubuntu rekening met je voorouders én toekomstige generaties”

Volgens de Ubuntu-gedachte besta je als individu vanwege de mensen om je heen. Je bent een klein deel van het interdependente grotere geheel: de gemeenschap. En dus kan het met jou alleen goed gaan, als het met de gemeenschap ook goed gaat. Dit geldt niet alleen voor het heden, maar ook voor het verleden en de toekomst. “Voor Afrikanen maken de zogenaamde levende doden deel uit van de gemeenschap”, vertelt Dorine. “In onze optiek leven voorouders niet meer, maar voor hun leven ze nog wel. Ook de mensen die nog geboren moeten worden, leven al. Dus bij iedere beslissing die je neemt, houd je vanuit Ubuntu rekening met je voorouders én met toekomstige generaties.”

Bruto Nationaal Geluk: een maatschappij in balans

Sinds de gesprekken in de townships van Zuid-Afrika laten de manieren waarop mensen in het mondiale Zuiden naar welzijn kijken Dorine niet meer los. Tijdens omzwervingen voor haar werk als diplomaat komt ze in Sri Lanka in aanraking met het Boeddhisme en in Bhutan leert ze over het Bruto Nationaal Geluk. “In Bhutan is al het beleid gebaseerd op het boeddhistische principe van het middenpad bewandelen. Zij zeggen: de pilaren van de maatschappij zijn cultuur, sociaaleconomische behoeften, natuur en goed bestuur. Om een gelukkige maatschappij te creëren, moeten die vier elementen met elkaar in balans zijn. En het behoud van cultuur staat voorop”, legt Dorine uit. “Maar voor Bhutanezen betekent geluk iets anders dan het voor ons betekent. Namelijk: innerlijke rust en balans. Gematigdheid is daarbij essentieel. Nemen wat je nodig hebt, en niet meer dan dat.”

Buen Vivir: de Aarde is leidend

Na kennis opgedaan te hebben over Ubuntu en het Boeddhisme, vertrekt Dorine voor haar proefschrift naar Ecuador. Daar duikt ze in de wereld van Buen Vivir: een samensmelting van ideeën over ‘human development’ en het inheemse bio-centrische wereldbeeld van de Quecha ‘Sumak Kawsay’, waarin de Aarde leidend is. “Vanuit het bewustzijn dat de Aarde ons voedt, en dat wij zelf onderdeel zijn van de natuur, worden alle systemen – of het nu economisch of juridisch is – binnen Buen Vivir aangepast op de systemen van de Aarde”, vertelt Dorine. “In 2008 hebben de overheden van Ecuador en Bolivia Buen Vivir doorgevoerd in de grondwet en al het beleid. Nu valt hier in de praktijk nog van alles op aan te merken. Maar het heeft er wel voor gezorgd dat bedrijven die de Aarde schade berokkenen namens de natuur door iedereen aangeklaagd kunnen worden. Ook door mensen die zelf geen schade hebben ondervonden en níet in dat natuurgebied wonen.”

“Als inheemse volken iets drinken, is het heel normaal dat ze vooraf een klein beetje water op de grond gooien. Zodat je Moeder Aarde ook iets te drinken geeft”

Geven en nemen

Net als bij Ubuntu staat binnen Buen Vivir integraliteit centraal. Alles is met alles verbonden. En waar Boeddhisten streven naar de harmonieuze middenweg (de balans tussen yin en yang), zoekt men binnen Buen Vivir eveneens naar de balans tussen feminiene en masculiene waarden. Bovendien speelt wederkerigheid binnen dit inheemse wereldbeeld een cruciale rol. “Volgens Buen Vivir moeten mensen niet alleen onderling leren geven en nemen, maar ook met de natuur”, legt Dorine uit. “Als inheemse volken bijvoorbeeld iets drinken, is het heel normaal dat ze vooraf een klein beetje water op de grond gooien. Zodat je Moeder Aarde ook iets te drinken geeft. Het bewustzijn dat niets wat we van de natuur krijgen vanzelfsprekend is, en dat wij de bewaarders van die natuur zijn, is alomtegenwoordig.”

Lessen

Ubuntu, het Boeddhistische Bruto Nationaal Geluk en Buen Vivir: drie waardevolle wereldbeelden waarvan de belangrijkste principes in de SDG’s nauwelijks terugkomen. In haar proefschrift laat Dorine zien hoe Zuid-Afrika, Bhutan en Ecuador deze welzijnsbegrippen in hun beleid en rechtspraak hebben verwerkt. Om zo aan te tonen dat deze zienswijzen niet op idealistisch wensdenken berusten, maar waardevolle raamwerken zijn die we concreet kunnen maken in de dagelijkse realiteit. Niet alleen ‘daar’, maar ook ‘hier’. “Het beeld dat het Westen alles te bieden heeft, is compleet achterhaald”, aldus Dorine. “Ondanks al onze welvaart zijn we er niet in geslaagd om armoede, eenzaamheid en ecologische rampspoed te voorkomen. Inheemse volken laten zien hoe je in harmonie met elkaar en de natuur kunt leven. En van Afrikaanse gemeenschappen kan men leren in verbinding te leven en meer naar verzoening te streven.”

“Als we in het Westen net zo open zouden staan voor het mondiale Zuiden als zij voor ons, kunnen we een wereld creëren waarin we in harmonie met de natuur en elkaar samenleven”

Openstellen voor inheemse wereldbeelden uit het mondiale Zuiden

Kortom: als we wereldwijde sociale en ecologische uitdagingen willen tackelen, staan we in het Westen voor een uitdaging. Slagen we erin om de perspectieven uit het mondiale Zuiden in onze oplossingen voor de problemen die in de SDG’s naar voren komen te verwerken? En belangrijker: zijn we bereid om internationale ontwikkelingsagenda’s voortaan gezamenlijk te definiëren, ook filosofisch gezien?

Dorine: “Als we in het Westen net zo open zouden staan voor het mondiale Zuiden als zij voor ons, kunnen we een wereld creëren waarin we van elkaars ideeën leren en meer in harmonie met de natuur en elkaar samenleven. Een wereld waarin actiegerichte masculiniteit gemitigeerd wordt door feminiene compassie en empathie, zorg en aandacht voor dialoog centraal staan. Dat moet toch lukken?”

Wat jij kan doen

Eerlijk is eerlijk: de meeste van ons hebben geen invloed op de formulering van internationale doelen zoals de SDG’s. Toch kunnen we de lessen uit Ubuntu, het Bruto Nationaal Geluk en Buen Vivir in ons dagelijks leven vormgeven. Namelijk zo:

Ubuntu

• Binnen de Ubuntu-gedachte draait alles om de gemeenschap. Onvoorwaardelijke inclusiviteit hoort daarbij. Ook jij kunt bijdragen aan een samenleving waarin iedereen mee kan doen. Bijvoorbeeld door iemand aan te nemen via Open Hiring of het gesprek aan te gaan met je vooroordeel via Human Library.
• De menselijke gemeenschap bestaat volgens Ubuntu niet alleen uit de mensen die nu leven, maar ook uit je voorouders en generaties die nog geboren moeten worden. Vanuit dit perspectief is ons verontschuldigen voor de slavernij door in dialoog te treden of het verkleinen van onze ecologische voetafdruk een hele logische stap.

Het Bruto Nationaal Geluk

• Balans en harmonie staan centraal in het Boeddhisme. Een sterk contrast met de westerse maatschappij waarin consumentisme en prestatiedruk hoogtij vieren. Probeer dus op zoek te gaan naar de gulden middenweg en vraag jezelf af: wat heb ik écht nodig? Minimalisme, zero waste, consuminderen en mindfulness kunnen je hierbij helpen.
• In Bhutan ligt een percentage aan bos verankerd in de grondwet. Net zoals dat de Bhutanezen daar allemaal voor moeten zorgen. Ook zonder regels of wetten kun je deze balans tussen rechten en plichten opzoeken. Zet bijvoorbeeld eens een verpleegkundige of leraar in het zonnetje als ‘dank’ voor ons zorg- en onderwijssysteem. Of steek je handen uit de mouwen in een voedselbos!

Buen Vivir

• Wist je dat veel inheemse volken in alles wat ze doen zeven generaties vooruit denken? En dat ze zich bij iedere keuze afvragen wat de consequenties van hun acties voor de Aarde zijn? Door dit bio-centrische perspectief te adopteren, kunnen we het Antropoceen – het tijdperk waarin we onszelf boven de natuur hebben gesteld – voor eens en voor altijd afsluiten. Meer informatie over hoe je Buen Vivir in de praktijk kunt brengen vind je hier.
• We hebben het veel over duurzaamheid. Maar duurzaamheid betekent eigenlijk alleen maar dat je de Aarde geen schade berokkent. Als we sinds het begin van de mensheid duurzaam hadden geleefd, was er geen probleem. Maar omdat we de natuur jarenlang hebben uitgeput, is het tijd om voorbij te gaan aan duurzaamheid en het herstellen van de Aarde centraal te stellen. Hier kun je zelf aan bijdragen, bijvoorbeeld door je boodschappen bij een regeneratieve boer te doen of organisaties als reNature, Commonland en Justdiggit te steunen.
• Maak er een gewoonte van om niet alleen te nemen, maar ook te geven: aan mensen én de natuur. Raap na een verfrissende duik in zee bijvoorbeeld een paar stuks plastic op. Of help de bijen en biodiversiteit een handje door in je favoriete park wat wilde bloemen te zaaien of een kop Wilder Land te drinken. Zo zorgt moeder Aarde niet alleen voor jou, maar ook andersom.

Op zoek naar meer verhalen die je wereldbeeld verrijken? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief. Dan mis je niks en je krijgt ons laatste e-magazine cadeau.

Toevoeging van de auteur: In dit stuk gebruik ik de termen ‘niet-westers’ en ‘het mondiale Zuiden’ door elkaar heen. In beide gevallen doel ik op samenlevingen die zich niet in Europa, Noord-Amerika of Oceanië bevinden. Ik ben me ervan bewust dat deze termen de lading misschien niet altijd volledig dekken, of voor sommigen zelfs beledigend zouden kunnen zijn. Heb je een tip of betere suggestie? Laat het me weten via nadine@maatschapwij.nu

Oorspronkelijk gepubliceerd op 24 maart 2021. Laatste update: 8 mei 2022