Dít doet de natuur met je lichamelijke en mentale gezondheid

Dat de natuur goed is voor onze gezondheid is een gevoel dat we allemaal delen. Maar wat zijn deze effecten precies en hoe komt het dat de natuur een positief effect op ons heeft? Met inzichten uit wetenschappelijk onderzoek legt gastauteur Nathalie Kelderman dat uit.

We kennen allemaal het gevoel dat je met een vol hoofd gaat wandelen in het groen en dat je na een tijdje meer ruimte ervaart. Of dat je gaat uitwaaien op het strand en oplossingen vindt voor problemen die onoplosbaar leken. In de natuur zijn heeft kennelijk een positieve werking op ons welbevinden. Hoe werkt dat eigenlijk? En wat kunnen we met die kennis?

Lichamelijke en mentale gezondheid

Er is de afgelopen jaren steeds meer onderzoek gedaan naar de effecten van de natuur op zowel de lichamelijke als de mentale gezondheid. Zo geeft in de natuur zijn een boost aan je immuunsysteem. Dit heeft verschillende oorzaken. Natuur zorgt voor rust en ontspanning en remt de aanmaak van stresshormoon cortisol. Ook vergroot contact met een natuurlijke omgeving de blootstelling aan macro- en microbiota, waaronder bacteriën en etherische stoffen. Dat verrijkt de menselijke microbiotica en werkt daarmee immuunversterkend. Ditzelfde geldt voor zogenaamde fytonciden die door bomen en planten worden uitgescheiden. Daarnaast maak je door buiten te zijn – zelfs met een kleine hoeveelheid zonlicht – vitamine D aan. Ook verbetert je conditie door buiten te zijn, omdat je meer beweegt.

Natuur geeft je het gevoel dat je helemaal weg bent uit je dagelijkse omgeving

Naast het effect op de fysieke gezondheid, toont onderzoek dat als mensen de natuur bezocht hebben, ze vaker positieve emoties laten zien en minder vaak negatieve emoties. Kortom: ze zijn blijer en ervaren minder pijn, angst en depressieve gevoelens. Ook blijkt dat mensen die in een groene omgeving opgroeien minder kans hebben op psychische stoornissen zoals depressies en angsten.

Coronapandemie: meer thuis, vaker wandelen

De coronapandemie en de daarmee gepaard gaande lockdowns heeft het belang van een groene leefomgeving op de voorgrond gebracht. Doordat mensen meer thuis moesten werken en minder sociale interactie hadden, gingen ze wandelen in hun directe leefomgeving. De pandemie heeft ook geleid tot veel nieuw onderzoek naar de relatie tussen groen en mentaal welzijn. Zo toonde een onderzoek aan dat hoe strenger de lockdown was, hoe belangrijker nabijgelegen groen was voor de mentale gezondheid.

Ruimte voor aandacht

Een ander aspect dat uit onderzoek naar voren komt is dat een groene omgeving ons concentratievermogen en werkgeheugen bevordert. Volgens Jolanda Maas, senior onderzoeker aan de Vrije Universiteit Amsterdam, waar ze de helende werking van de natuur onderzoekt, heeft natuur bepaalde kenmerken waardoor je aandachtssysteem tot rust kan komen: ”Natuur fascineert zonder dat je daarvoor moeite hoeft te doen, daardoor kan je aandachtssysteem herstellen en natuur geeft je het gevoel dat je helemaal weg bent uit je dagelijkse omgeving, waardoor er ook meer ruimte komt om nieuwe informatie op te kunnen nemen.”

Herstel van hoop en perspectief

Een aspect dat minder meetbaar is, maar niet minder belangrijk is het aspect van zingeving. De natuur blijkt een belangrijke aanleiding of trigger te zijn voor zingevende ervaringen. Dit komt door de gunstige voorwaarden die natuurlijke omgevingen bieden voor zingevings- en verwerkingsprocessen en de ruimte die een verbeterde stemming door de natuur biedt voor herstel van hoop en perspectief. Daarbij werken natuurlijke elementen en plekken voor veel mensen als symbolen die verwijzen naar diepere overtuigingen en waarden. De natuur biedt ons ook een cyclisch verhaal in de vorm van de seizoenen die telkens terugkeren. Psychiater Sue Stuart Smith verwoordt dit in het boek ‘Tuinieren voor de Geest‘ als volgt: “Een in seizoenen opgedeelde tijd biedt een bepaalde troost. Hij is vriendelijker voor de psyche omdat hij je een tweede kans biedt en je zo de gelegenheid biedt om te leren.”

Overleven in de natuur

De positieve effecten van de natuur voor de gezondheid van de mens zijn dus evident. Maar hoe komt het eigenlijk dat de natuur goed is voor de mens, waarin vindt het zijn oorsprong?

Hier zijn verschillende verklaringen voor: Volgens de zogenaamde Stress Reduction Theory komt dat omdat mensen het grootste deel van hun ontstaansgeschiedenis voor hun overleving afhankelijk waren van de natuurlijke omgeving en haar hulpbronnen. Als je daar nu weer mee in aanraking komt dan heeft dat nog steeds een positieve invloed op je wezen. Een andere reden waarom we ons minder gestrest voelen in de natuur lijkt te maken te hebben met de herhalende patronen van bomen en andere structuren in de natuur. Fractalen, noemen we die terugkerende patronen. Die herhaling heeft een kalmerende werking op de geest. Het zou ook goed kunnen dat mensen positief reageren op natuurlijke omgevingen vanwege aangeleerde positieve associaties met natuur. Maas: “Omdat wij in onze vrije tijd vaak een natuurlijke omgeving opzoeken en daar geen moeilijke taken hoeven uit te voeren, associëren we natuur met ontspanning en daarom werkt natuur ontspannend.”

Straatgroen en tuinen doen er ook toe

Als we het hebben over groen en de positieve invloed van de natuur gaat het overigens niet alleen over parken en bossen, maar ook over straatgroen, tuinen en plantenwanden bijvoorbeeld. Een opvallende uitkomst van onderzoek is dat de dichtheid van straatbomen omgekeerd gerelateerd is aan het gebruik van anti-depressiva. Hoe meer bomen, hoe minder anti-depressiva.

Het is alsof een boom met zijn zwijgende, geruststellende aanwezigheid ons kan accepteren, ook met wat er aan ons schort

In een onlangs verschenen WHO rapport over het belang van groene en blauwe ruimte voor het mentaal welzijn van stedelingen werd geconcludeerd dat parken, bossen, grasland en andere stedelijke groene ruimtes de mentale gezondheid kunnen verbeteren. Een belangrijke uitkomst is ook dat er niet één enkel soort groen is die het beste werkt voor iedereen, op ieder moment. Dat betekent dat met het plannen van steden een gevarieerd aanbod van groen in de steden de meeste gezondheidswinst geeft. Naar de relatie met de zogenaamde blauwe ruimte, de zee, rivieren en meren is minder onderzoek gedaan. Wel wordt genoemd dat kenmerken van de zee, zoals de openheid en de vloeibare kwaliteit bijdragen aan het welbevinden van mensen.

Natuur als metafoor

Er zijn inmiddels diverse initiatieven die gebruik maken van de positieve en helende werking van de natuur. Denk aan wandelcoaching, therapeutische tuinen of het uit Japan overgewaaide Shinrin-yoku, bekend als bosbaden. In ‘Tuinieren voor de Geest’ onderzoekt psychiater Sue Stuart Smith hoe tuinieren onze innerlijke wereld beïnvloedt. Ze beschrijft talrijke projecten waarbij tuinieren ingezet wordt als therapeutisch middel. “Tuinieren kan een manier zijn om zorgzame gevoelens te tonen zonder verstrikt te raken in de onvoorspelbaarheid en complexiteit van menselijke relaties.” Ook bomen zijn voor veel mensen een symbool van kracht. “Het is alsof een boom met zijn zwijgende, geruststellende aanwezigheid ons kan accepteren, ook met wat er aan ons schort. Hij zal niet terugdeinzen voor onze eenzaamheid, verdriet of pijn.” Het element ‘tijd‘ komt aan bod. “Alles wat in een tuin gebeurt, gebeurt in slow motion. Bloemen, heesters en bomen groeien kalmpjes, in hun eigen tempo. En zo is het met mensen ook. Herstellen van een ernstig trauma kost gewoon veel tijd.” Zo vervullen de processen in de natuur en in de tuin een belangrijke metaforische functie die mensen kan helpen bij hun herstel.

Natuur en de geestelijke gezondheidszorg

Ook Jolanda Maas ziet de voordelen die de natuur in therapie kan hebben. Maas is mede-auteur van het recent verschenen boek ‘Green Mental Health‘, waarin gepleit wordt voor het breder toepassen van de natuur in de behandeling van mensen met psychische klachten. Maas: “Wat meewerkt als je therapie in de natuur geeft, is het feit dat je naast elkaar wandelt, in plaats van tegenover elkaar te zitten, waardoor je je minder patiënt voelt en je je makkelijker open kan stellen. Als je dan ook de natuur echt gebruikt in je therapie en de positieve effecten van de natuur haar werk laat doen, dan blijkt dat mensen dichter bij hun emoties komen.” Maas geeft een voorbeeld van hoe je de natuur kunt gebruiken in de therapie: “Voor patiënten die zien dat een boom in de winter geen blaadjes heeft, maar die over een paar maanden weer in bloei staat. Dit kan een mooi synoniem zijn voor je eigen leven. Ik kan me nu niet goed voelen, maar dat betekent niet dat ik niet meer kan opbloeien. Het idee van therapie buiten is dat je het met je hele lijf ervaart. Je voelt het en je ziet het en je ruikt het en dat maakt ook dat je het makkelijker kan onthouden.”

De Groene GGZ

Een recent opgericht platform waar ook Maas bij betrokken is heet ‘de Groene GGZ‘. In dit platform verenigen onder meer natuurorganisaties, groenvoorzieningen en instellingen in de geestelijke gezondheidszorg (GGZ) zich voor het inzetten van de natuur als bron voor mentale gezondheid. Gezien de sterke groei van de uitgaven aan de GGZ (volgens het RIVM zullen de uitgaven in 2060 zijn vervijfvoudigd) is het ook om die reden zinvol om gebruik te maken van de natuur. Maas: “We hebben met groen goud in handen. We hebben het en het ligt overal, laten we dan ook vooral gaan inzetten en kijken wat dat oplevert.”

Tekst door: Nathalie Kelderman (gastauteur)