Klimaatdepressie: Zo blijven we mentaal gezond op een ongezonde Aarde

Wie zich inzet voor het klimaat komt in conflict met business as usual. En dat is niet altijd makkelijk. Door de continue strijd krijgen velen te maken met een klimaatdepressie. Hoe blijven we in de huidige klimaat-context mentaal gezond? Redacteur Roanne onderzoekt. 

“Zo gaan we het niet redden”, mompel ik. In de vroege ochtend rijdt een bestuurder van een Hummer voorbij en trapt nog net even wat harder op het gaspedaal waardoor de motor bromt. Ik zie de aardolie verbranden en de CO2 de lucht ingepompt worden. Het licht springt op groen en ik vervolg mijn weg naar mijn werkruimte. In de eerste de beste supermarkt die ik tegenkom, scharrel ik wat eten bij elkaar voor de rest van de dag. Tijdens mijn zoektocht zie ik in mijn ooghoek dat de kipfilet is afgeprijsd. “Klote bio-industrie,” denk ik. “Hoe meer vlees we eten, hoe groter de kans dat we het niet gaan halen,” hoor ik mijzelf verder denken. Buiten stap ik op mijn fiets en vervolg mijn weg. Aangekomen op locatie klap ik mijn laptop open. De documentaire die ik gisteravond heb gekeken staat nog open. Ik word teruggezogen in hetzelfde machteloze gevoel. “Waarom blijft geld altijd op de eerste plaats staan en zijn wij mensen nog steeds bezig de Aarde kapot te maken?” zeg ik tegen niemand in het specifiek. Mijn werkruimte-genoot knikt en zucht: “Ja… gedoe.”

Ik loop al een tijdje rond met een zwaarmoedig gevoel in mijn hoofd en pijn in mijn bovenrug. Een opeenstapeling van klimaat-frustraties – naast prestatiedruk en woning-stress (het zijn gekke tijden) – die ik op een gemiddelde dag opsla, denk ik. Soms wordt het mij teveel en dan begin ik een tirade over waarom we nog steeds verstrikt zitten in een systeem dat mensen, dieren en natuur naar de afgrond brengt. Dat lucht eventjes op, maar dan zie ik weer een rij voor de Primark en bouwt het wanhopige gevoel en de rugpijn zich weer op. 

“Als je je bezighoudt met waar je vóór bent, dan houd je meer energie over”

Klimaatdepressie

Na een klein google-rondje ontdek ik dat ik bij lange na niet de enige ben die mentale (en psychosomatische) klachten door de opwarming van de Aarde ervaart. Het kan nog veel erger: mensen met een klimaatdepressie kunnen last hebben van paniekaanvallen, slapeloosheid en verminderde eetlust. De jonge activisten in de documentaire ‘We Are Fucked’ voelen zich sociaal geïsoleerd, niet begrepen door hun omgeving en wanhopig omdat de politieke leiders geen ‘echte’ stappen zetten. ‘Is this how you feel?’ is een project opgericht door communicatiewetenschapper Joe Duggan om mensen met elkaar te verbinden die met klimaatdepressieve gevoelens worstelen. Op de site delen mensen persoonlijke brieven waarin zij hun gevoelens over het klimaat uiteenzetten: “I feel upset for young people of the future – how can we do this to them? It breaks my heart,” schrijft een professor.

Ondanks dat het volgens de DSM-V (het diagnostisch en statistisch handboek van psychiatrische aandoeningen) nog geen officiële diagnose is, rapporteren steeds meer psychologen klimaatdepressies. En dat aantal zal toenemen naarmate de zomers warmer worden, het nieuws over bosbranden en vloedgolven alarmerender en de biodiversiteitscrisis heviger. Dus: Hoe blijven we in de huidige klimaat-context mentaal gezond? 

Een middenweg tussen twee extremen

In dit soort kwesties vind ik troost in de ethiek, die zich bezighoudt met de vraag: ‘Hoe dienen we te leven?’ Ethicus Marcel Becker heeft hier wel wat ideeën over. Zelf is hij actief geweest als milieuactivist in de jaren ‘80. Toen streden ze tegen kernenergie. “Maar we waren ook vooral voor een schonere wereld,” zegt hij. En daar zit volgens de ethicus een belangrijke nuance: “Ik zie een groot verschil tussen mensen die zeggen dat het verschrikkelijk met de wereld gaat en mensen die focussen op hoe ze graag zouden willen dat de wereld eruit ziet. Als je je bezighoudt met waar je vóór bent, dan houd je meer energie over.” 

Ik herken mijzelf in de eerste groep en vertel over de wanhoop die ik voel over hoe het kapitalistische systeem geld boven natuur, dier en mens stelt en daarmee alles stuk maakt. “We gaan het niet redden als we ons enkel blijven focussen op de grotere systemen,” reageert Marcel. “Het is goed om inzicht te hebben in hoe het werkt, maar het is een te grote opgave om als individu de wereld te willen redden.” En het gevaar daarbij is dat je verzandt in slachtofferschap, in een gevoel dat de wereld je overkomt. 

Maar om nou in therapie te gaan voor een maatschappelijk probleem?

“Gandhi, Luther King en Mandela zijn heel oud geworden en dat word je niet als je continu gefrustreerd bent. Zij kozen voor een positieve grondhouding,” zegt Marcel. Het gaat om het vinden van een middenweg tussen twee extreme emoties. “Aan de ene kant staat heel emotioneel betrokken zijn en daar stress van ervaren. Aan de andere kant staat onverschilligheid. De kunst is om op zo’n manier betrokken te zijn bij een onderwerp dat het vruchtbaar is.” 

Klimaatrouw

De ethiek geeft mij inzichten, maar ik mis nog wat handvaten. Want hoe cultiveer je die positieve grondhouding? En hoe behoud je het wanneer negatieve berichten over het klimaat je om de oren vliegen, een Hummer voorbij scheurt en je mensen in de rij voor Action ziet staan?

Een handjevol psychologen blijkt hierover nagedacht te hebben. Op klimaatpsychologie.com vinden mensen die mentale hulp zoeken en milieubewuste psychologen elkaar. “Piekeren over de toekomst, schuldgevoelens, schaamte, rouw, boosheid, moedeloosheid, somberheid en wanhoop. Als we ons bezighouden met de klimaatcrisis, kan dat veel moeilijke gevoelens oproepen. Dit is existentieel, het klimaatprobleem raakt het diepste van je ‘zijn’,” staat er op de website. Dat ervaarde journalist Anouk Kragtwijk toen zij in therapie ging voor haar klimaatangst. Ze huilde om wat op het spel staat – bossen, diersoorten, biodiversiteit, een mild klimaat en op den duur zelfs mensen – en kwam met meer acceptatie door de molen. Klimaatrouw is een noodzakelijk kwaad, realiseerde zij zich. 

“In de strijd tegen klimaatverandering verzanden mensen in protesteren, vingers wijzen, angst, boosheid en schuldgevoelens”

Met mijn frustratie zit ik in de weerstand. Want mopperen is altijd makkelijker dan pijn toelaten. Het is fijn om die pijn niet alleen te hoeven doorstaan en begeleiding te krijgen van iemand die verstand heeft van emotionele zaken. Maar om nou in therapie te gaan voor een maatschappelijk probleem? 

Het is geen individueel lijden

We moeten oppassen dat pijn rondom klimaatverandering een particulier lijden wordt, zeggen de critici van de term ‘klimaatdepressie’. “Door het label ‘klimaatdepressie’ worden deze mensen neergezet als afwijkende individuen, en worden we van het echte probleem afgeleid. Namelijk dat het dominante (westerse) mensbeeld waarin mens en natuur gescheiden zijn onhoudbaar is en al tot veel schade heeft geleid,” schrijft zorgethicus Vivianne Baur. 

Een psycholoog bezoeken is dan niet de oplossing. We moeten als collectief de existentiële, morele en politieke vragen stellen die ons allemaal aangaan, stelt Vivianne. “Wat betekent het om te leven in een tijd van ecologische crisis en klimaatverandering? We zijn immers relationele wezens en verbinding ervaren met anderen is een belangrijk onderdeel van een duurzaam en betekenisvol leven.” 

Collectief gezond zijn

Een collectief rouwproces dus… Misschien kan ik mij daarvoor aansluiten bij een klimaat activistische organisatie. Maar als ik kijk naar de documentaire ‘We Are Fucked’, zie ik jongeren die in dezelfde klimaatshit zwemmen en daardoor nog net iets wanhopiger worden. Hoe zorgen we ervoor dat we in ons klimaat-samen-zijn elkaar niet naar beneden trekken? 

In de strijd tegen klimaatverandering verzanden mensen in protesteren, vingers wijzen, angst, boosheid en schuldgevoelens, ziet klimaatpsycholoog Leonie Stekelenburg. En degenen die de grootsheid van het probleem niet aankunnen, belanden in machteloze ontkenning. Het zijn weliswaar logische reacties op stress in levensbedreigende situaties – vluchten, vechten of bevriezen – maar ze gaan ons niet redden.

“Het beste wat je kan doen in deze tijden is een community van zorg, belonging, humor en vreugde creëren”

Leonie: “Deze signalen kunnen we leren herkennen. Om vervolgens de interne balans te herstellen. Vanuit de fysiologische staat van ontspanning kunnen we ons weer verbinden: met ons eigen hart, met elkaar, met ‘het web van leven’. En vanuit de liefde voor onze kinderen en de toekomst die we als mensheid delen, kunnen we bruggen bouwen om samen in actie te komen en de moed te vatten om jouw unieke bijdrage te leveren in de collectieve shift. Niet vechtend tegen anderen, maar in verbinding.”

Van schuld naar liefde

Niet vanuit angst, boosheid, verdriet of schuld contact met elkaar maken, maar samen liefde cultiveren dus. Een kleine reflectie laat mij inzien dat ‘het eerste’ inderdaad mijn houding is geweest. De Hummer, de rijen voor de winkels, de klimaat-documentaires, de afgeprijsde kip… Ik wijs om mij heen. Maar ook naar mijzelf: als ik een keertje vlees eet bij mijn vader, de verwarming aanzet, te lang douche en dat ik überhaupt rijlessen neem (weer een extra autorijdend persoon). Het resultaat: een chronische rugpijn en machteloos gevoel. Tijd voor het tweede: samen liefde cultiveren. 

“The Church of Climate Change,” vond plaats tijdens het Warming Up festival. Er werd muziek gemaakt, verhalen verteld en samen gelachen. In plaats van alarmerende berichten en negatieve cijfers, was er ruimte voor samen zijn. Organisator Matthea de Jong: “Het beste wat je kan doen in deze tijden is een community van zorg, belonging, humor en vreugde creëren. Dat biedt troost. Zo kunnen we samen betekenis geven in het nu en het vertrouwen creëren dat we de toekomst kunnen veranderen.”

Wat ik in het nu kan veranderen is de manier waarop ik omga met klimaatverandering. Hoe ik naar een Hummer kijk, hoe ik verbinding maak met anderen als het om klimaatverandering gaat en hoe ik mijn eigen klimaatbewuste keuzes maak. Dat kan ik doen vanuit verbinding en liefde in plaats van schuld. Zodat mijn bovenrug voortaan kan ontspannen, en ik ook. 

Iedere week positief geïnspireerd worden in roerige tijden? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief en ontvang gratis ons nieuwste e-magazine.

Oorspronkelijk gepubliceerd op 31 mei 2021. Laatste update: 28 november 2021