We zijn vrijer dan ooit. Maar welke prijs betalen we daarvoor?

Ontkerkelijking, mobiliteit en digitalisering brachten ons een groot goed: vrijheid. Maar nu we daar enkele decennia van hebben genoten, zien we dat onze samenleving eerder individualistisch is dan vrij. Welke prijs betalen we daar als sociale zoogdieren voor?

Sinds de jaren zeventig zijn kerken, vakbonden en eigenlijk zo’n beetje alle plekken waar mensen zich verenigen minder populair geworden. God en de gemeenschap hebben plaatsgemaakt voor ‘ik’ en de maakbaarheid van het leven. Deze ontwikkelingen hebben voor enorme veranderingen gezorgd: de samenleving verschoof van autoritaire gemeenschap met weinig ruimte voor keuzes naar een vrijere samenleving met eindeloze keuzemogelijkheden. Vrijheid blijheid! Ho, wacht. Vrijheid kent ook zijn keerzijde: hoe vrijer we leven, hoe meer we ‘ik’ in plaats van ‘de ander’ of ‘de gemeenschap’ centraal stellen, hoe individualistischer we worden.

Maar wij mensen zijn sociale zoogdieren – wij hebben een groep nodig. Dus deze verschuiving raakt ons in onze kern. Het beïnvloedt bijvoorbeeld de manier waarop we ons met anderen verbinden. Hoe we relaties aangaan en ervoor zorgen dat deze blijven werken. En wat we doen, als blijkt dat dat niet lukt.

De keuze is reuze

“Zo’n vijftig jaar geleden ontstonden relaties – van liefdesrelaties tot werkrelaties – vooral in de omgeving waarin je leefde, waarin je geboren was”, begint cultuurfilosoof en geestelijk begeleider Frans Croonen. In zijn boek Geestkracht gaat hij op zoek naar de gevolgen van het verdwijnen van een cultuurgeschiedenis en het uiteenvallen van een gemeenschap. “Er was niet zoveel keuze, en de relaties met anderen waren veelal vormgegeven door een godsdienst of ander collectief. Tegenwoordig zijn er ongekende technische mogelijkheden om anderen te vinden en je met hen te verbinden.” Die enorme keuzemogelijkheid is – hoewel bevrijdend – niet enkel een cadeau, ziet Frans. Want de maakbaarheid stelt ons ook voor grote uitdagingen. Hoe maken we in vredesnaam een partnerkeuze als er nieuwe potentiële partners op je scherm voorbij blijven komen? Hoe weten we wat er echt is van het beeld dat mensen van zichzelf presenteren?”

“Technologie maakt het ons wel makkelijker, maar leert ons niets over het echte leven”

Frans: “Dating apps zijn een geweldige uitvinding en absoluut heel functioneel. Maar wat we daarop presenteren is wel de beste versie van onszelf. In de praktijk zul je zien dat relaties die op die versie gebaseerd zijn, wat vaker botsen en schuren. De vraag is dan hoe je daar samen uitkomt. Wat we namelijk ook zien in de maakbare wereld, is dat we nog maar weinig geduld hebben met dingen die niet lopen zoals we willen. En weinig capaciteit om dingen even te laten gaan. Technologie maakt het ons wel makkelijker, maar leert ons niets over het echte leven. Dat zullen we nog steeds zelf moeten doen.”

Altijd verbonden

We zien ook dat technologisering ervoor zorgt dat we altijd verbonden zijn. Dat speelt een rol in de totstandkoming van een relatie, maar ook daarna. Want hoewel het idee van een continue verbinding fijn en veilig lijkt, kent het ook een keerzijde.  Frans: “Twintigers van nu raken in paniek als ze niet snel genoeg een antwoord krijgen. Dan gaat de interpretatie-machine aan het werk. Daar gaat heel veel energie naartoe. Bovendien ontstaat er in tekst-contact een enorme ruis, omdat we een hele basale manier van communicatie overslaan: namelijk lichaamstaal. Lettertjes op een scherm kunnen één-op-één-contact nooit vervangen.”

Sociale problematiek

Frans ziet dat we elkaar de laatste jaren steeds minder fysiek opzoeken, steeds meer communicatie gaat via een scherm. En hoe meer we zo communiceren, hoe meer dat ten koste gaat van fysieke verbondenheid en daarmee de kwaliteit van onze relaties. “Je merkt dat zelfs in hoe de overheid communiceert met burgers”, legt Frans uit: “Van de kloof tussen arm en rijk tot aan de toeslagenaffaire, de sociale problematiek heeft te maken met dat we elkaar door technologie steeds minder echt treffen. Er is geen loket waar mensen naartoe kunnen gaan, niemand die kan signaleren dat dingen heel erg misgaan. Dat is vooral voor kwetsbare groepen lastig, die redden het niet met uitsluitend digitaal contact.”

Het maakbare huwelijk

Dat het leven steeds ‘maakbaarder’ is kan ook een grote veroorzaker zijn dat zoveel huwelijken stranden. We willen het perfecte plaatje en als onze partner daar niet bij past, dan ontdoen we ons daarvan. Mensen grijpen sneller in – omdat dat nu eenmaal kan. Héél vroeger was het huwelijk een vereniging van families waarbij bezittingen werden veiliggesteld of samengevoegd. Daarvoor was geen papiertje nodig, twee mensen gingen samenwonen en werden zo man en vrouw. Rond 850 na Christus begon de kerk zich met het huwelijk te bemoeien en vanaf dat moment werd scheiden steeds moeilijker. ‘Tot de dood u scheidt’ en ‘in voor- en in tegenspoed’ was wat gold. Tot halverwege de vorige eeuw.

Toen groeide, door ontkerkelijking en emancipatie, individualisering en een andere kijk op relaties en het huwelijk, de behoefte naar de mogelijkheid om te scheiden. De echtscheidingswet maakte dat in 1971 mogelijk. Hiervan werd gretig gebruik gemaakt: in tien jaar tijd verdrievoudigde het aantal scheidingen.

Frans: “In strikt formele en juridische zin was het voor die tijd bijna onmogelijk om van elkaar af te komen. Bovendien was het levensbeschouwelijke collectief kerkelijk, waarin scheiden sowieso verboden was. Degene met wie je getrouwd was, kwam vaak uit je omgeving, en als het je niet zinde had je er maar mee te doen. In één generatie is dat hele beeld gekanteld. Echtscheidingen zijn geen uitzondering meer, sterker nog: bijna 40 procent van alle huwelijken en geregistreerde partnerschappen eindigt in een scheiding.”

“Vroeger bood het huwelijk veel vastigheid, en in die zin ook een stukje veiligheid. Maar in de samenleving van toen – waar niet zoveel te kiezen was – snakten mensen naar meer flexibiliteit. Nu is er veel meer flexibiliteit, maar een stuk minder veiligheid. Je kan zo in een relatie stappen, en er ook zo weer uit. Er is sprake van een soort seriële monogamie waarin mensen twee keer een gezin stichten of samenstellen. De maakbaarheid van het leven, van onze relaties, speelt daarin een grote rol. Want ook daarin blijven we streven naar het perfecte plaatje.”

Perfect plaatje

Daarbij staat individualisering haaks op relatievorming, aldus psychoanalyticus Paul Verhaege. In zijn boek ‘Intimiteit’ stelt de hoogleraar psychodiagnostiek aan de universiteit van Gent het volgende: “Als je opgroeit in een maatschappij die jou ervan overtuigt dat perfectie bereikbaar is, ook op het gebied van relaties, dan is jouw huwelijk maar niets. Een andere liefde zal dan wel beter zijn. Je denkt: ik heb vast de verkeerde keuze gemaakt. En dan kies je weer iemand anders. Maar als je ervan uitgaat dat perfectie niet van deze wereld is, ben je minder geneigd bij je man of vrouw weg te gaan om elders dat perfecte antwoord te zoeken. Tegenwoordig wordt het woord “investeren” gebruikt als het gaat om relaties. Verschrikkelijk, alsof relaties een belegging bij de bank zijn die rendement moeten opbrengen. Het juiste woord is: je engageren.”

Gemeenschappelijk doel

“Zingeving en gemeenschappelijkheid hebben fundamenteel iets met elkaar te maken”, meent Frans. “Niet het individuele succes maakt gelukkig, maar samen streven naar een gemeenschappelijk doel.”

We zijn blij dat we niet meer naar de kerk hoeven, maar betalen wel honderden euro’s voor een coach. We zijn blij dat we onze eigen keuzes mogen maken, maar we weten niet wat we moeten kiezen. We zijn blij dat we vrij zijn, maar snakken allemaal naar verbinding. We mogen en we kunnen alles, maar we worden toch steeds een beetje minder happy. En dan denken we, wat missen we nou? Het antwoord zal je misschien niet verbazen: wat we missen is de ander.

Wil je meer lezen over een samenleving die niet draait om ‘ik’ maar om ‘wij’? Schrijf je in voor onze wekelijkse nieuwsbrief. Dan ontvang je ook gratis ons nieuwste e-magazine. Inspiratie gegarandeerd!