Het basisinkomen: hoe duur is gratis geld?

Eeuwenlang buigen grote denkers op zowel het ‘linker’ als het ‘rechter’ front zich over het vraagstuk ‘basisinkomen’. Dat basisinkomen zou ons huidige sociale stelsel radicaal omgooien. Met grootse gevolgen. Door de eeuwen heen vindt het daarom zowel voor- als tegenstanders. Na het lezen van dit artikel kun jij ook een gefundeerde mening over het gedachtegoed vormen. 

Al in 1516 werd er voor het eerst over het principe van een basisinkomen gesproken. In dat jaar hintte Engelse filosoof Thomas More er in zijn beroemde boek ‘Utopia‘ op. In Utopia stelt hoofdpersoon Raphael Nonsenso het volgende: “Geen straf op aarde zal de mensen stoppen met stelen, als het is hun enige manier om voedsel ter verkrijgen. Het zou veel beter zijn om iedereen te voorzien van middelen van bestaan.” De ‘vader van het basisinkomen’ is echter Johannes Ludovices Vives (of Juan Luis Vives). De humanist was de eerste die een gedetailleerde methode uitwerkte en deze van een uitgebreide argumentatie voorzag, gebaseerd op zowel theologische als pragmatische overwegingen. Maar de heren zijn zeker niet de enigen die zich in de loop der eeuwen bezig hielden met het onderwerp. Het lijkt een discussie die wereldwijd voortsuddert en zo nu en dan oplaait. In Nederland geldt historicus Rutger Bregman als een van de aanjagers van het debat over het basisinkomen. Zijn boek Gratis geld voor iedereen werd in 32 talen vertaald en is meer dan 250.000 keer verkocht.

“Geen straf op aarde zal de mensen stoppen met stelen, als het is hun enige manier om voedsel ter verkrijgen. Het zou veel beter zijn om iedereen te voorzien van middelen van bestaan.”

Wat is het basisinkomen

Maar nu eerst: waar hebben we het eigenlijk over? Het basisinkomen is een vast (maand)inkomen dat door de overheid aan iedere burger wordt verstrekt. De kenmerken van het basisinkomen zijn:

• Het is universeel: elk persoon, ongeacht leeftijd, geslacht, afkomst, woonplaats heeft recht op het basisinkomen.
• Het is individueel: het basisinkomen wordt per persoon uitgekeerd, en dus niet op basis van een gezin of huishouden.
• Het is onconditioneel: het basisinkomen is een mensenrecht zonder werkverplichting of inkomenstoets.
• Het is hoog genoeg: het bedrag moet hoog genoeg zijn om een waardige levensstandaard mogelijk te maken, die overeenkomt met de sociale en culturele standaard van het desbetreffende land.

Een volledig basisinkomen zou alle sociale toelagen overbodig maken. Bij een gedeeltelijk basisinkomen kunnen bepaalde toelagen worden vervangen aan variabele aanvullingen op het basisinkomen. Denk aan uitkeringen bij werkloosheid, ziekte en pensioen. Daarmee neem je wel het een groot voordeel van het basisinkomen – namelijk het afschaffen van de bureaucratische rompslomp – (komen we zo op terug) weg.

Verder kun je het basisinkomen nog opsplitsen in twee denkrichtingen:

1. Het gegarandeerde basisinkomen: iedereen (en alleen zij) die onder de armoedegrens zakt wordt daar onvoorwaardelijk – zonder sollicitatieplicht of tegenprestatie – bovenuit getild door de overheid.
2. Het universele basisinkomen: iedereen – werkloos of CEO, arm of rijk – krijgt een maandelijkse toelage van de staat die genoeg is om van te leven.

Voordelen van het basisinkomen

Vrijheid om nee te zeggen

Rutger Bregman stelt dat het basisinkomen ten diepste gaat over vrijheid. Vrijheid om zelf te kiezen wat je van je leven wilt maken en vrijheid om nee te zeggen. Bijvoorbeeld tegen de baan die je ongelukkig maakt of de partner waar je van afhankelijk bent. Het biedt aan de andere kant ook de mogelijkheid om ja te zeggen. Tegen een studie of tegen mantelzorg. Ook kan het basisinkomen een eind maken aan bullshit jobs – banen die door mensen die ze zélf hebben overbodig worden gevonden. Of zelfs schadelijk. In Engeland bestempelt maar liefst 37 procent zijn of haar baan als betekenisloos. Het credo ‘liever een onzinbaan dan geen baan’ houdt ze in de tang. Een basisinkomen geeft deze mensen de kans om iets te doen waar ze wel energie van krijgen. Op grotere schaal kan dat welvaart en innovatie opleveren. Weet ook dat zo’n bullshitbaan niet alleen leidt tot demotivatie, maar ook tot stress of zelfs burn-out, of bore-out. De gevolgen en kosten daarvan op maatschappelijk niveau zijn lastig vast te stellen, maar dat ze de pan uitrijzen staat buiten kijf.

Het creëert bestaanszekerheid

Sowieso creëert het basisinkomen bestaanszekerheid voor iedereen. Wat al een veel gezondere basis is dan de onzekerheid van (sluimerende) armoede. Armoede leidt niet alleen tot stress, maar uit onderzoek blijkt ook dat arme mensen meer roken, minder sporten, meer drinken, minder goed opvoeden en vaker eten bij McDonalds. (Hoe het komt dat armoede je zo’n 13 punten aan IQ kost lees je in Waarom arme mensen domme dingen doen). Een basisinkomen zorgt ervoor dat deze mensen weer verantwoorde keuzes maken. En mocht je het je afvragen: néé, deze mensen verspillen hun geld niet gelijk aan drugs en alcohol, maar wat blijkt: ze kopen er vaak voedsel, kleren en medicijnen van en starten bedrijfjes op. Bleek uit een experiment. Onderzoekers van de Wereldbank toonden zelfs aan dat de alcohol- en tabaksconsumptie daalt als je armen gratis geld geeft.

Het gaat armoedeval tegen

Een ander effect van het basisinkomen is dat het ‘armoedeval’ kan tegengaan. Ons huidige sociale stelsel – waarbij je met geen of een laag inkomen recht hebt op een hoge huur- en zorgtoeslag – ontmoedigt werklozen om weer te gaan werken. En mensen die al een baan hebben, om meer te gaan werken en hogerop te komen. Want met een hoger inkomen vallen al die toeslagen weg óf ga je meer belasting betalen, en zo ga je er financieel netto op achteruit. Welk rationeel denkend mensen is bewust een dief van zijn eigen portemonnee? En, heftig: armoedeval geldt bijna voor de helft van alle Nederlandse huishoudens.

Weg met rompslomp

Verder hadden we het net al even over het afschaffen van het huidige sociale stelsel. Dit ingewikkelde en dure apparaat, dat ook nog eens enorm fraudegevoelig is, is een enorm rompslompsysteem. Het zit vol met allerlei toeslagen en voorwaarden. Daarbij veroorzaakt het een ware werkloosheidsindustrie waarin mensen werklozen proberen aan het werk te krijgen. De kosten van die activerende arbeidsmarktbeleid met al haar reïntegratieconsulenten, fraude-inspecteurs en andere ambtenaren is zo’n 6,5 miljard. En dat terwijl uit onderzoek blijkt dat maar liefst de helft van de programma’s van dat beleid geen of zelfs een negatief effect hebben.

Ben je al om? Dan gaan we het nu even van de andere kant bekijken.

Nadelen van het basisinkomen

Een groter (in plaats van kleiner) inkomensverschil

De tegenstanders van het basisinkomen hebben het tot nog toe voor het zeggen. Zij kaarten onder andere aan dat het universele basisinkomen oneerlijk is in plaats van rechtvaardig. Immers, in de huidige situatie krijgen uitkeringsgerechtigden al een toelage. Zij ruilen die als het ware in voor een basisinkomen, terwijl andere mensen er in de basisinkomen situatie extra inkomen bij krijgen. Dat zorgt alleen voor een groter inkomensverschil.

Mensen gaan minder werken

Velen zijn van mening dat je moet werken voor je geld. Vooral wij Nederlanders neigen sterk naar reciprociteit (voor wat hoort wat). Maar willen mensen nog wel werken als ze gratis geld krijgen? Aanhangers stellen dat met een basisinkomen mensen de keuze krijgen om minder te gaan werken. Maar dat dure basisinkomen moet wel betaald worden van het salaris van mensen die werken. En omdat de overheid torenhoge belastingen moet invoeren om dat systeem te financieren zou het zomaar kunnen dat het velen de arbeidslust ontneemt.

Het is simpelweg onbetaalbaar

Dat gezegd hebbende komen we uit bij het kostenplaatje van het basisinkomen. Want gratis geld, dat bestaat natuurlijk niet. Tenzij je een hele berg laat bijdrukken en een enorme inflatie op gang helpt. Geen goed idee. Een basisinkomen voor elke volwassen Nederlander kost 155 miljard per jaar. Waar moet dat geld allemaal vandaan getoverd worden? Het kan betaald worden door een forse verhoging van het btw-tarief of van de vermogensbelasting. Maar wie daar teveel aan gaan sleutelen creëert niet bepaald een aantrekkelijk klimaat voor bedrijven en welgestelden. Wat gebeurt er als zij allemaal hun biezen pakken?

En dan: de balans

We hadden het net al even over de 155 miljard die een basisinkomen kost. Laten we nu eens de baten en de kosten naast elkaar zetten. Economist Marcel Canoy maakt in deze video een duidelijk overzicht.

En dat tekort van 30 miljard is wat mensen zorgen baart. Helemaal omdat het gedrag van de mens lastig te voorspellen is in een situatie waar er zoveel verandert. Wat vaststaat is dat mensen hun levens anders gaan inrichten, maar hoe? Dat is de vraag.

Voorstanders betogen dat dat gat zo is opgevuld, want doordat mensen hun eigen keuzes maken worden ze gelukkiger, gezonder en creatiever, wat leidt tot innovatie en hogere arbeidsproductiviteit. Tegenstanders vrezen dat de 30 miljard een niet te dichten gat wordt op de balans.

Waarom proberen we dat basisinkomen niet eens uit?

Het scheelde een haar of de Verenigde Staten had het basisinkomen in de jaren zestig ingevoerd. Wie weet had een deel van de wereld dan gevolgd. Het bezwaar dat het idee op het laatste moment van tafel veegde was: je moet werken voor je geld. Maar wat als er straks niet genoeg banen zijn voor iedereen om te werken? We bewegen naar een toekomst waar het meeste werk door robots gedaan wordt en waar steeds minder werkende mensen voor steeds meer mensen met een AOW moeten zorgen. We kunnen niet om een radicale verandering van het huidige sociale stelsel heen. Is het basisinkomen het antwoord? We komen er alleen achter als we het proberen.

Iedere week een flinke dosis positiviteit en blik-verruimende kennis in je mailbox? Schrijf je nu in voor onze nieuwsbrief en ontvang gratis ons nieuwste e-magazine. Inspiratie gegarandeerd!