Chronische stress en je hormoonbalans: zo doorbreek je de vicieuze cirkel

Er was eens een bonte vliegenvanger die Yang heette.

Hij was lang onderweg geweest deze keer – Yang de bonte vliegenvanger – die van West-Afrika weer naar Nederland moest vliegen. Wat een tocht! Deze keer was de reis ook uitputtender, met een harde wind en zelfs sneeuwstormen. Yang dacht eerst dat hij zich vergist had en te vroeg was vertrokken naar Nederland. Maar dat was hij niet, het weer was gewoon zó anders dan andere jaren.

In Nederland aangekomen – hij ging meestal naar hetzelfde plekje – was Yang bekaf. Hij was moe, kribbig en ‘zag ze overal vliegen’. Vliegenvangers staan dan wel bekend om het feit dat ze zich zo goed kunnen aanpassen aan klimaatverandering, maar man, wat was de wind in Nederland koud. Daarbij was er ook weinig te eten om weer op krachten te komen. En zo irritant: had hij zo z’n best gedaan om begin april al op juist dit broedplekje te arriveren, was een soortgenoot hem voor! Bijna vier weken lang ging hij dapper de dagelijkse strijd met hem aan. Hij probeerde hem aan te vallen en te verjagen. Hij had de eerste rechten op dit plekje, hij was er al eens eerder geweest! Maar zijn soortgenoot week geen centimeter. Misschien wel omdat er een glazen ruit tussen ze in zat. Yang had het zo druk met het verjagen van zijn concurrent, dat hij amper tijd had om te eten of te zingen om vrouwtjes te lokken.

Toch kwam er spontaan een vrouwtje aangevlogen. Ami keek het tafereel van het strijdlustige mannetje eens aan. Wel goede genen natuurlijk, zo’n testosteron-mannetje, dacht ze. Maar Yang had het inmiddels niet alleen druk met het wegjagen van de andere vliegenvanger, maar ook met het verjagen van alle pimpel- en koolmezen die een nestkastje wilden bezetten in zijn territorium. Voor een vrouwtje had hij helemaal geen tijd!

“Buitenproportioneel”, zei Ami tegen hem. “Wat ben jij overprikkeld en gestrest. Zie je dan niet dat je constant tegen je eigen spiegelbeeld aan het vechten bent? Er is helemaal geen ander mannetje. Je ziet dingen die er niet zijn. Je blaast de zaken op en maakt van een mug een olifant. Jij lijkt meer op een stresskip dan op een bonte vliegenvanger. Ik vind dat je naar de vogelpsycholoog moet om te kijken waarom je zo’n opgewonden standje bent. En ga je niet, dan vertrek ik. Er valt zo geen nestje te bouwen met jou. Bovendien, heeft dat überhaupt wel zin met jouw overload aan stresshormonen?”

Het mannetje mopperde, hij had het heus wel bij het goede eind. Hoe kon het dat Ami alle gevaren niet zag? Maar ja, vliegenvangers hebben maar één nestje per jaar en dus moest hij dit vrouwtje wel zien te charmeren.

Dus ging Yang de dag erop naar de vogelpsycholoog. Hij vertelde zijn verhaal. En herhaalde – nog een beetje verbolgen – wat Ami hem gisteren naar zijn hoofd had geslingerd. De psycholoog keek bedenkelijk en zei: “Je bent inderdaad aardig doorgeschoten in je stressreactie. Je ziet dingen niet meer in de juiste proporties. Ik denk dat het door uitputting komt. Daardoor ben je overprikkeld, zie je apen en beren op de weg, maak je van elke mug een olifant en heb je een behoorlijk kort lontje. Ik vermoed dat de ‘verstoringen’ bij jou vooral op het vlak van dopamine en GABA Dopamine en GABA zijn neurotransmitters die voor een groot deel bepalen hoe je in het leven staat. Dopamine heeft bijvoorbeeld veel te maken met geluk, plezier, genot en zelfvertrouwen. GABA is eigenlijk je lichaamseigen 'tranquilizer'. Ook wel je Boeddha-neurotransmitter genoemd. Bij een tekort eraan kun je je steeds gestresster en meer overprikkeld gaan voelen. Zie uitgebreide informatie in mijn boek 'Je Brein Vitaal'. zitten. Het vervelende voor jou is dat je jezelf steeds verder in de uitputting duwt: je bent net zo’n opgewonden veer die niet meer kan ontspannen. En daardoor word je elke dag weer wakker met een opgefokt gevoel. Misschien weet je niet eens meer waar je werkelijk tegen strijdt omdat het inmiddels een automatisme is geworden? Doordat je uit automatisme aan het vechten bent, is er te weinig energie over voor de aanmaak van ‘feel good stofjes’ die je in balans houden en je stressreactie in toom houden. Laat staan voor familie-uitbreiding. Onthoud dat een kinderwens en chronische stress een slechte combi zijn.

Het goede nieuws: het is inmiddels wat warmer in Nederland, dus kun je wat meer eiwitrijke insecten eten om je koppie weer in balans te krijgen en aan te sterken. Ik geef je ook wat kruiden mee die de rem op je stresshormonen zet, zodat je uit deze vicieuze cirkel komt. Het zou toch spijtig zijn als je vrouwtje weer vertrekt omdat je zo gefixeerd bent op jezelf en je strijd. Enne … ga af en toe gewoon even op een takje zitten niks doen. Lekker de omgeving in je opnemen. Goed om je oerbrein (hierover later meer) rust te gunnen.”

Yang vloog terug. Hij wist inderdaad niet heel goed meer waar zijn dagelijkse strijd nou eigenlijk om ging. Het leek wel of het gewoon begon zodra hij wakker werd. Hij hoopte dat Ami nog op hem zat te wachten en hem nog een kans gaf … Toen hij terugkwam was ze verdwenen. Yang ging stil en verdrietig op een takje zitten peinzen. Hoe had hij het toch zover laten komen? Na een tijdje voelde hij een vleugeltje op zijn rug. “Zeg”, zei Ami, zullen we aan de slag? We kunnen nog net op tijd een nestje bouwen.” Intens gelukkig begonnen ze aan hun liefdesnest.

Chronische stress: de grote stoorzender van je hormoonbalans

Het beeld van de vliegenvanger heb ik wekenlang vanachter mijn bureau gadegeslagen. Gelukkig had dit sprookje een happy end. Dit jaar tenminste, want vorig jaar was de vliegenvanger er ook en toen koos het vrouwtje eieren voor haar geld en vertrok. Dit jaar bouwden ze een nestje en kregen ze samen jonkies. We hebben zelfs mogen aanschouwen dat de kleintjes het ‘ouderlijk nest’ uitvlogen. Zo mooi om te zien!

Hoewel ik geen vogelkenner ben of dierlijk gedrag aan mensen wil toeschrijven (of andersom), bracht de vogel mij op het idee van dit sprookje. Ik wil graag aandacht vragen voor het groeiend aantal mensen met hormonale klachten (of dit nu gaat over neurotransmitters of geslachtshormonen) die voortplanting in de weg kunnen staan.

Op een natuurlijke manier zwanger worden is niet voor elk koppel vanzelfsprekend. Circa één op de zes koppels is verminderd vruchtbaar zonder dat daar duidelijke hormonale oorzaken voor gevonden worden. Dat brengt altijd veel (stil) verdriet met zich mee. Toen ik nog een praktijk had, heb ik ook ongelooflijk veel mensen aan mijn bureau gehad die erg leden onder hun verminderde vruchtbaarheid of hormonale klachten. Het was voor mij zelfs de aanzet om het boek ‘Alles draait om je hormonen’ te schrijven. Hormonale klachten zijn ingewikkeld, want hormonen werken allemaal nauw samen – als in een orkest. Als een van de orkestleden niet meer op het juiste moment speelt (of te hard of te zacht speelt) raakt het hele orkest de balans kwijt.

Voeding en leefstijl spelen een belangrijke rol bij vruchtbaarheid en een gezonde zwangerschap. Bij zowel mannen als vrouwen moeten de hormonen oestrogeen en progesteron bijvoorbeeld goed in balans zijn. Door allerlei oorzaken (bijvoorbeeld snelle koolhydraten, hormoonverstorende stoffen, overgewicht en chronische stress) is oestrogeen steeds vaker verhoogd ten opzichte van progesteron. Dit is vaak de grote veroorzaker van alle hormonale klachten die pubers, volwassenen en vaders en moeders in spé treffen. En het kan zeker ook de basis zijn van vruchtbaarheidsproblemen. Bovendien kan het verstoringen van neurotransmitters als serotonine, GABA en dopamine veroorzaken. Oestrogeen en progesteron regelen immers véél meer dan alleen je geslachtshormonen aanmaak. Dat lees je ook in ‘Alles draait om je hormonen’.

Hormonen in balans met behulp van voeding en leefstijl

‘Alles draait om je hormonen’ scheef ik voor zowel mannen als vrouwen. In dit boek lees je over vier pijlers die de basis vormen van een stabiele hormoonbalans:

1. Chronische stress reduceren

Veel mensen ervaren te veel of chronische stress in hun leven. Stress is echter veel meer dan een te drukke agenda: ook chronische ontstekingen, virussen, tekorten aan voedingsstoffen of antioxidanten, crashdiëten, toxines, een verstoorde slaap en schommelende bloedsuikerspiegels geven in ons lichaam een stressreactie. Daarom is het zo belangrijk om voeding te kiezen die bijdraagt aan het goed doorstaan van een stressvolle periode. Met voeding die je stresshormonen tempert Als er één tip is die snel de rem kan zetten op de gevolgen van chronische stress is het wel: stop met snelle koolhydraten in de vorm van suikers, sapjes, frisdrankje, bloem, witmeelproducten, kant-en-klaar voedsel. in plaats van aanjaagt. Stress is bovendien een grote rover van voedingsstoffen. Veel voedingsstoffen worden ‘opgeëist’ om de stress in goede banen te leiden, en zijn dan niet meer beschikbaar zijn voor een optimale energieaanmaak en een gezonde hormoonbalans. Het lichaam kiest voor het overleven van een stressvolle periode ten koste van voortplanting. Dus: weet wat je eet bij chronische stress!

2. Alles wat je in je mond stopt moet een bijdrage leveren aan je energie

De voeding van nu lijkt vaak niet meer op wat onze oergenen nog (her)kennen als voeding. En toch bepalen die oergenen nog nagenoeg het hele reilen en zeilen in ons lichaam. Bijna 75 procent van wat we nu eten, werd niet door de oermens gegeten. Dat heeft veel consequenties: of het nu gaat om klachten als PMS of de overgang of als het gaat om zwanger worden. Lees hier de inleiding uit mijn boek ‘Op weg naar meer energie’ om te begrijpen hoe belangrijk een optimale energieaanmaak is.

Hoeveel eten er ook voorhanden is – zelfs zoveel dat veel mensen overgewicht hebben (een opzichzelfstaande hormoonverstorende factor en zo medeveroorzaker van ongewenste kinderloosheid) – als het gaat om wezenlijke voedingstoffen zijn we toch vaak ondervoed. Hidden hunger wordt dit ook wel genoemd. Dat is een van de oorzaken van onze vele westerse ziekten, met een vervelend woord ook wel ‘welvaartsziekten’ genoemd. Meestal grijpen we in met medicijnen als symptoombestrijding, terwijl de overstap naar écht voedsel met wezenlijke voedingstoffen (vezels, mineralen, sporenelementen, vitamines, antioxidanten) het probleem in de kern kan aanpakken.

3. Een gezonde darm en een optimale leverontgifting

Verder spelen gezonde darmen en een gezonde lever een vitale rol in het afbreken, afvoeren, recyclen en goed omzetten van hormonen. Bij het gros van de mensen kunnen de darmen en lever een flink steuntje in de rug gebruiken. Hoe meer disbalans in onze darmen en hoe meer verstorende stoffen in ons milieu of onze voeding, des te harder (vooral) onze lever moet werken om deze stoffen onschadelijk te maken. Als onze lever hier (te)veel mee bezig moet zijn, heeft dit verregaande consequenties voor onze (hormonale) gezondheid.

Zeker tijdens een zwangerschapswens moet de darm op orde zijn: het immuunsysteem (dat voor tachtig procent gelegen is in de darmen) moet immers het nieuwe leventje accepteren. Aanstaande ouders zouden idealiter al ver voor de conceptie bezig zijn met gezonde voeding om zo een goede gastheer/vrouw/mens te worden voor hun darmen.

4. Hormoonverstorende stoffen vermijden

Onze voeding, huidverzorgingsproducten en ook ons milieu bevatten stoffen die onze hormoonhuishouding kunnen ontregelen. Zoals xenobiotica Chemische stoffen die de hormoonbalans kunnen verstoren en xeno-oestrogenen Chemische stoffen die de oestrogeenbalans kunnen verstoren . Dit leidt vaak tot oestrogeen-dominantie, een grote oorzaak van hormonale klachten van de geslachtsorganen (zowel man als vrouw).

Als je weet waar xenobiotica, xeno-oestrogenen (beide vallen onder de groep van EDC’s: endocrine disrupting chemicals Chemische stoffen die de hormoonbalans drastisch verstoren als we ze via water, voeding of lucht binnenkrijgen ) in zitten, kun je ze waar mogelijk vermijden en vervangen door alternatieven. En dat is geen straf. Je leest er alles over in mijn artikel over hormoonverstorende stoffen. Een paar citaten uit een groot onderzoek naar EDC’s:

• Er is aangetoond dat in vijftig jaar het wereldwijde gemiddelde aantal zaadcellen met de helft is gedaald
• De snelle toename van reproductieve aandoeningen suggereert dat omgevings- of levensstijl-factoren, in plaats van genetische defecten, de meest waarschijnlijke oorzaken zijn

Trouwens: vaak worden voedsel en drankjes (althans de residuen van bestrijdingsmiddelen erin) als grootste bron van hormoonverstorende stoffen genoemd. Omdat we gemiddeld genomen negen keer per dag iets eten en drinken zijn voedsel en drinken met minimale hoeveelheden xeno-oestrogenen een zeer efficiënte stap om je residu-belasting te reduceren. Maar je vindt hormoonverstorende stoffen ook in huidverzorgingsproducten, schoonmaakmiddelen, medicijnen, plastic voorraadbakken en fijnstof.

Doorbreek de vicieuze cirkel

Als er één orkestlid van je hormoon-orkest verstoord raakt, raakt de rest van je hormoonsysteem ook verstoord. Chronische stress verstoort nagenoeg altijd ook de hormonen van je alvleesklier, je geslachtshormonen, je neurotransmitters, je schildklier en je immuunsysteem. Het wordt een soort vicieuze cirkel, net als in het verhaal van de bonte vliegenvanger: de stress gaat zijn eigen leven leiden. En voor je het weet ‘sta je erbij en kijk je ernaar’. Doorbreek de vicieuze cirkel gewoon ergens. Begin met voeding en leefstijl of met tijd doorbrengen in de natuur, meditatie of wat maar goed voor je voelt en bij je past. Voeding is daarin zeker een belangrijke pijler maar niet de enige.

Een ander probleem van langdurige chronische stress is dat je oerbrein je emotionele- en mens-brein gaat overrulen. Verstand en gevoel communiceren dan nog nauwelijks met elkaar. Zo kun je, als je instinctieve oerbrein het roer overneemt, hele andere beslissingen nemen dan wanneer je emotionele en mens-brein ook een aandeel hebben in je leven (zie mijn overzicht over deze drie breinen). Onze huidige leefstijl en omgeving zijn voor het gros van de mensen stressvol (veelal omdat ze onze oerbehoeften niet vervullen) waardoor bij velen het oerbrein de touwtjes stevig in handen heeft. Een snellere manier om weer tot rust te komen dan door de natuur op te zoeken is er eigenlijk niet. Een mensbrein dat ook weer ‘meedoet’ maakt ons socialer, empathischer, gezonder, blijer en vol compassie voor alles wat leeft. Als bij iedereen deze drie breinen toch weer eens in balans zouden zijn… Gelukkig kunnen we ermee aan de slag.

Ik help je graag een stapje op weg, met kennis en recepten:

1. Mijn boek ‘Je brein vitaal‘ gaat vooral over de werking van neurotransmitters/feel good stoffen en hoe je daar – vooral via een gezonde darm – aan kunt werken.
2. Mijn boek Alles draait om je hormonen gaat vooral om de aanpak van je hele hormoon-orkest met behulp van voeding en leefstijl.
3. Mijn magazine ‘Mooi eten‘ gaat vooral over de link van jouw hormonen met stress, je darmen en onze omgeving/ons milieu. 
4. En natuurlijk al mijn andere blogs op MaatschapWij en mijn eigen platform.

Wil je meer verhalen van earth and health keeper Rineke Dijkinga of van een van onze andere ambassadeurs lezen? Schrijf je dan in voor onze nieuwsbrief. Dan krijg je ook ons laatste e-magazine cadeau. 

Illustraties: Ellen Tierie

Disclaimer van Rineke Dijkinga