Van homo economicus naar mens: hoe vinden we de weg terug?

De grenzen van het systeem waarin economische groei boven alles gaat zijn bereikt. Overal ter wereld gaan de sociale en ecologische alarmbellen af. De planeet is op, net als de meeste mensen. Gelukkig lonkt er een alternatief. Sterker nog, volgens betekeniseconomie-expert Kees Klomp zijn we allang een onomkeerbaar pad ingeslagen richting een systeem waarin niet markt en winstmaximalisatie, maar gemeenschappen en de Aarde centraal staan. 

“We bevinden ons op dit moment in een situatie die voortkomt uit een decennialange focus op economische groei”, legt Kees Klomp uit. “Na de Tweede Wereldoorlog draaide het maar om één ding: wederopbouw. Het neoliberalisme maakte haar opmars en de overheid trok zich steeds verder terug. Al snel werd het dienen van de economie en het vergroten van het bruto nationaal product het hoogste en meest zaligmakende doel van overheden. In feiten zijn onze bestuurders tandeloos geworden tegen de macht van bedrijven, met alle sociale en ecologische gevolgen van dien.”

Meer welvaart, minder welzijn

Naarmate de markt dominanter werd, raakten steeds meer mensen ervan overtuigd dat we hier op Aarde zijn om te produceren en te consumeren. En dat – zolang we de economie maar blijven voeden – de onzichtbare hand van Adam Smith er vanzelf voor zorgt dat de welvaart van enkelen leidt tot het welzijn van velen. Kees: “Daar zit precies het probleem. Want wat we nu merken, is dat het tegenovergestelde het geval is. Inmiddels leidt meer welvaart tot minder welzijn. Zaken als klimaatverandering, biodiversiteitsverlies en het toenemende aantal burn-outs zijn allemaal onlosmakelijk verbonden aan economische groei. Groei is inmiddels een verarming geworden.”

Van homo economicus naar mens

Doordat we ons massaal realiseren dat je voor welzijn nog veel meer nodig hebt dan alléén welvaart, maken we volgens Kees op dit moment een cruciale bewustzijnsontwikkeling door. “We beseffen dat we onszelf decennialang hebben vereenvoudigd tot ons economische bestaan. Maar diep vanbinnen zijn we veel meer dan dat. We zijn burger, ouder, kind, buur, vriend, partner en een levend wezen dat in verbinding staat met alle flora en fauna om ons heen. Dat deel hebben we alleen zo lang geen water gegeven, dat het compleet is verdord.”

Echte rijkdom

Om de weg terug te vinden van homo economicus naar mens, moeten we er volgens Kees voor zorgen dat welvaart, welzijn en welbevinden weer in balans komen. “We hebben een zekere mate van welvaart nodig om ons welzijn en welbevinden te garanderen. Maar na een inkomen van 75.000 dollar per jaar is er geen enkele relatie meer tussen geld en geluk. Om een samenleving te creëren die gezond is voor mens en planeet, moeten alle drie de W’s een gelijke plek krijgen. Want mensen hebben niet alleen koopkracht, maar vooral ook sociale cohesie, een gezonde biosfeer en de ruimte om zichzelf te ontdekken nodig om te floreren.”

Regie

Gelukkig kiest een groeiende groep burgers ervoor om op eigen houtje minimaatschappijen te creëren waarin het zakelijke, maatschappelijke en persoonlijke met elkaar in balans zijn. “Steeds meer mensen hacken het bestaande systeem en creëren alternatieven”, vertelt Kees. “Dat zie je bijvoorbeeld gebeuren in de vorm van energie- of voedselcoöperaties, waarbij mensen de regie over hun eigen leven terugpakken en zich onafhankelijk maken van de overheid en het grote bedrijfsleven.”

De kracht van burgerinitiatieven

Volgens Kees is dit een hoopvolle beweging. Want ondanks dat veel van deze initiatieven nu nog lokaal en kleinschalig zijn, werken ze wel. “Neem bijvoorbeeld een voedselcoöperatie. Die zorgt ervoor dat mensen eten niet langer in de supermarkt tegen een zo’n laag mogelijke prijs kopen, waardoor boeren niet langer gedwongen worden om onethische en planeetonvriendelijke productiemethoden te hanteren”, legt Kees uit. “Bovendien stelt zo’n coöperatie mensen in staat om gezamenlijk lokaal en biologisch voedsel te produceren dat gezonder is, niet meer kost, de boer een eerlijk salaris oplevert en de Aarde geen schade berokkent.

Het collectief voorop

Uiteindelijk moeten we toe naar een scenario waarbij dit soort burgerinitiatieven mainstream worden, zodat de regie niet langer bij de markt, maar bij burgers komt te liggen. Kees: “In de economie van de toekomst gaat het veel minder over het individuele, en veel meer over het collectieve belang. We vragen onszelf dan niet langer af: wat wil een klant en wat kan een producent leveren? Maar: wat heeft de gemeenschap nodig? En wat kunnen we van de Aarde vragen? Een systematische manier van denken en doen waarbij we de sociale en ecologische grenzen van Kate Raworth’s donuteconomie in acht nemen: daar gaat het heen.”

We zijn allang gekanteld

Ondanks dat dit nieuwe systeem misschien nog ver weg lijkt, zijn we volgens Kees allang gekanteld. “Er wordt vaak gezegd dat we ons naar een kantelpunt toe bewegen, maar ik denk dat we allang om zijn. Ooit vonden mensen het heel normaal dat bedrijven de meest verschrikkelijke dingen deden om er zelf beter van te worden. Nu is de groep die dat vindt in de absolute minderheid. En tot voor kort waren ondernemingen zoals De Vegetarische Slager en Vandebron de uitzondering op de regel, terwijl ze inmiddels door corporates worden overgenomen omdat ze zowel ideologisch als financieel van toegevoegde waarde zijn. Het succesvoller worden van betekenisvolle bedrijven, de groei van impact investeerders, het feit dat landen overstappen op het Bruto Nationaal Geluk en de gigantische hoeveelheid coöperaties die overal uit de grond schieten: stapje voor stapje bewegen we ons richting een wereld waarin niet winst, maar waarde centraal staat.”

Compassie als het nieuwe fundament

Volgens Kees is het dan ook hoogtijd om aan de piramide van Maslow – die de behoeftes van individuen rangschikt – een nieuw fundament toe te voegen. Namelijk: een diepere existentiële laag die gaat over compassie. “Voor het eerst in de geschiedenis van de mensheid worden we geconfronteerd met het feit dat onze huidige levensstijl zal eindigen in de ondergang van de mensheid. Dat is wat de wetenschap ons al decennialang vertelt. Als we zo doorgaan, zullen we te maken krijgen met onomkeerbare processen die er uiteindelijk in zullen resulteren dat we onszelf vernietigen”, legt Kees uit. “Wat we daarvan leren, is dat het gedrag dat wij vertonen te allen tijde over alles en iedereen gaat. Alle levende wezens op onze planeet zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. We zijn niet, we inter-zijn. Deze existentiële erkenning zorgt ervoor dat zaken als compassie, altruïsme en empathie geen verheven spirituele aangelegenheden, maar existentiële levensbehoeftes worden. Het zijn de basisvoorwaarden om een leefomgeving te creëren waarin we kunnen voortbestaan. Als je uitzoomt, weg van alle landgrenzen, religies en culturen, dan houd je maar één waarheid over, en dat is dat we met z’n allen op één aardkloot wonen en dat we elkaar nodig hebben om te kunnen floreren, zowel nu als in de toekomst.”

Meer weten over de missie en visie van Kees Klomp? Bekijk zijn videoportret:

Op zoek naar meer verhalen over betekenisvolle pioniers en visionairs? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief en ontvang gratis ons nieuwste e-magazine!

Oorspronkelijk gepubliceerd op 15 april 2020. Laatste update: 6 september 2023