Waarom het tijd is je witte ongemak te ontmaskeren

Racisme tolereren we als samenleving niet meer. Sterker nog: we moeten antiracistisch worden. Aan de bak dus. Want om racisme te stoppen hebben witte mensen nog wat huiswerk te verrichten: het witte ongemak herkennen en ontmaskeren. Onze redacteur Roanne onderzoekt haar eigen ongemak en gaat in gesprek met andere witte redactieleden. Samen naar een inclusieve samenleving!

Mijn kleur is wit. Daar ben ik mij de afgelopen jaren bewust van geworden. Veel mensen zijn zich ongewild altijd al bewust van hun kleur. Vaak is dit proces op een nare manier verlopen. Maar wit zijn, daar word je in onze samenleving eigenlijk niet op aangesproken. ‘Dat ben je gewoon’, lijkt de overtuiging. Nu die witheid benoemd wordt en racisme niet langer getolereerd, voelen veel witte mensen een soort ongemak. ‘Witte kwetsbaarheid’ of ‘het witte ongemak’ noemen we dat. Als wit mens wordt het tijd dit ongemak te onderzoeken.

Wit is ook een kleur

Door de jaren heen heb ik veel films en documentaires gezien en artikelen gelezen over racisme. Maar het leek altijd ver weg, buiten mij. ‘Ik ben immers niet zwart en we leven niet in Amerika’. Met de zwartepietendiscussie kwam het dichterbij. Ik stelde me voor hoe het moet zijn om zwart te zijn en elk jaar een feest met een witte man en zwarte knechten voorbij te zien komen. Geen pretje. Toen mijn broertje drie jaar oud was, riep hij in de supermarkt naar een zwarte man: ‘zwarte piet!’. Ik was tien en voelde mijn eigen schaamte en de pijn van de man die rustig zijn boodschappen aan het doen was. In 2013 laaide de discussie goed op, maar al lang daarvoor werd het racisme in het feest door zwarte mensen gevoeld. Witte mensen voelden het ongemak voor het eerst.

Maar alsnog ging het nu om een feest en voelde racisme als iets externs. Witte mensen konden zeggen: ‘zwarte piet moet roetveegpiet worden’. Een paar jaar later worden witte mensen direct aangesproken op hun witte privilege. En dat is nieuw. Dat voelt gek. Want nu kan racisme niet meer buiten witte mensen worden geplaatst. Nu moeten we naar binnen gaan en kijken wat het betekent om wit te zijn en privileges te hebben. En dat roept ongemak op.

Robin DiAngelo beschrijft witte kwetsbaarheid als ‘het ongemak en de verdediging van een wit persoon wanneer die geconfronteerd wordt met informatie over raciale ongelijkheid en onrechtvaardigheid’. Ik wil weten hoe mijn witte ongemak eruit ziet en hoe ik dit kan loslaten om recht te doen aan alle kleuren. Naast zelfonderzoek, ga ik in gesprek met mijn witte collega’s. Samen kunnen we de ongemakken duiden, zodat we racisme en witte privilege echt kunnen aanpakken.

Een gevoel van weerstand

In de eerste plaats signaleerde ik mijn ‘witte ongemak’ toen ik hierover ging schrijven. Ik dacht erover na, besprak het onderwerp met mensen in mijn omgeving en struinde het internet af op zoek naar informatie. Maar het daadwerkelijke schrijven, stelde ik uit. Vooral omdat ik een soort weerstand voelde. Ik wil niks verkeerds zeggen en niemand voor de kop stoten. En was/ben bang voor negatieve reacties van lezers.

Dat deed me denken aan het gesprek dat ik had met de initiatiefnemers van ‘Zetje in’. Zij wensen dat het ongemak rondom het onderwerp racisme op een dag verdwijnt. Dat we er vrijelijk over kunnen praten en iedereen kan zeggen wat hem, haar of hen op het hart ligt. In deze ideale setting kunnen zwarte mensen over racisme praten zonder op een muur van weerstand te botsen. Misschien voelde ik wel die muur in mezelf: een lichte weerstand om over racisme te schrijven uit angst voor wat er komen gaat.

Mijn collega’s beschrijven dat gevoel ook. “Ik merk dat ik constant bezig ben met de juiste woordkeuze, bang om iets verkeerds te zeggen of iemand te kwetsen. Daarom heeft het ook lang geduurd voordat ik mijn stem durfde te laten horen,” vertelt Lara. Haar ongemak heeft ze kunnen omzetten door te accepteren dat zij nog te ‘onwetend’ is en dat er nou eenmaal fouten op de loer liggen. “Het heeft mij heel erg geholpen om hier met anderen over te praten. Ik leer nog elke dag nieuwe dingen waarvan ik denk: hoe heb ik dit nooit eerder kunnen zien?”

Ongemak is niet makkelijk

Zoals dat gaat met weerstand en ongemak wijzen we vaak naar de ander. ‘De ander heeft ons dat gevoel gegeven, dus is het de schuld van de ander,’ is dan de redenatie. Maar die redenatie is niet terecht. De ander triggert iets in jou, maar wat getriggerd wordt, is in principe niet de schuld van de ander. Jij bent de eindverantwoordelijke voor je eigen gevoel.

Deze neiging merkte ik bij mezelf een paar jaar terug. Door de zwartepietendiscussie werd ik meer bewust van de verschillende kleuren in onze samenleving. In de bus zag ik opeens alle nationaliteiten, waar ik voorheen geen notie had van die verschillen. Het voelde ongemakkelijk; ‘want ik maakte nooit een onderscheid voordat het zoveel over racisme ging, maar nu het zo vaak over de verschillen gaat, zie ik dat opeens overal’. Ik wees naar degenen die racisme op de agenda zetten als verantwoordelijke van mijn ongemak.

Maar dat is niet eerlijk natuurlijk. Ik was niet bewust van de verschillende kleuren omdat ik het privilege had weinig tot nooit geconfronteerd te worden met mijn eigen kleur. Mijn ongemak zat in het feit dat ik zowel niet met mijn eigen kleur geconfronteerd wilde worden, als met de verschillen in de samenleving en het bijhorende geïnstitutionaliseerde racisme. Omdat het nou eenmaal niet echt gemakkelijk is om dat te zien. Maar nog minder makkelijk is het om al jarenlang expliciet of impliciet op basis van je huidskleur buitenspel te worden gezet.

Moreel beledigd voelen

Daarbij komt dat witte Nederlanders zichzelf graag zien als tolerante, rechtvaardige en progressieve burgers. Elke in-twijfel-trekking van die positie, maakt dat witte Nederlanders in opstand komen. Want dat wordt gezien als een morele belediging. ‘Ik ben helemaal geen racist’, roepen witte mensen dan. Mijn collega Sophie ziet in haar omgeving dit ongemak: “Veel mensen denken van zichzelf dat er geen sprake is van discriminatie en voelen zich snel aangevallen als ik het onderwerp probeer te bespreken. Ze vinden het gedoe. Laatst sprak ik iemand aan op een racistische opmerking en diegene zag dat als betuttelend en moeilijk-doenerij”.

Collega Fleur merkt een ander patroon op: “Witte vrouwen vinden van zichzelf dat ze empathisch zijn en iedereen met respect behandelen. En dan ben je niet racistisch. Dat stuk uitpluizen over wanneer ik als zeer empathische witte vrouw racistisch ben, dat is ongemakkelijk. Want dat is een lelijk stuk van mezelf blootleggen”.

Van witte mensen vraagt Black Lives Matter om het gevoel van wit ongemak recht in de ogen aan te durven kijken. Wat vertelt het ongemak ons? Waarschijnlijk precies dat wat de mensen die strijden tegen racisme ons willen vertellen. Namelijk: we hebben een koloniaal verleden en plukken daar nog steeds de hedendaagse racistische vruchten van.

De pijn op tafel leggen

Een andere neiging van witte mensen is om wanneer het over de pijn van zwarte mensen gaat, zelf ook hun pijn op tafel te leggen: ‘jij hebt pijn, maar ik heb ook pijn’. Mijn collega Lara herkende dit in haar omgeving: “Ik merk dat witte mensen snel in de verdediging schieten: ‘Ja, maar ik word als Nederlander ook gediscrimineerd bij de Marokkaanse kapper’, ‘Ja, maar heb je dat verhaal gehoord van die zwarte man die een teaser van een agent afpakte’, ‘Ja, maar ik heb het hier ook niet altijd makkelijk gehad’.”

Die neiging is bij mezelf ook de revue gepasseerd. In de buurt waar ik opgroeide, woonden veel kinderen met een migratieachtergrond. Een paar noemden mij vanaf jongs af aan ‘clowntje’, omdat ik een rond wit gezicht had met roze wangen en een dopneusje. Ik merkte bij mezelf dat deze herinnering naar boven kwam toen in de media meer werd gesproken over de nare ervaringen van zwarte mensen. En een neiging om te denken: ‘ik ben ook naar behandeld op basis van mijn huidskleur’.

Maar dat wat ik meemaakte in de buurt was een ervaring van pesterij en zeker geen racisme. Op andere vlakken heb ik namelijk veel privileges ten opzichte van die oude buurtgenootjes met een migratieachtergrond. “Bij racisme gaat het over economische, militaire, culturele en politieke macht van de ene groep over de andere. Zolang witte mensen hierin de dominante groep zijn is het niet mogelijk dat witte mensen slachtoffer zijn van omgekeerd racisme. Witte mensen zijn nergens op grond van hun huidskleur, vandaag noch in het verleden, zo lang en zo intensief slecht behandeld, uitgebuit, vernederd, uitgesloten en ontmenselijkt als zwarte mensen en mensen van kleur,” schrijven Marjan Boelsma en André Kaïjim over wit ongemak.

De ene pijn is de andere niet

Het is belangrijk om deze pijn-ervaringen van elkaar te scheiden. Er is individuele pijn en er is pijn door geïnstitutionaliseerd racisme. Wanneer het over pijn gaat, hebben mensen de neiging om hun pijn ook kenbaar te maken. Dat merk je nu ook aan het geluid van ‘all lives matter’. Dat herkende Fleur ook: “Mijn eerste reactie op Black Lives Matter was ‘maar iedereen doet er toch toe?’ Typisch een opmerking van een onwetende olifant in een witte porseleinkast”. Ze herkende haar witte kwetsbaarheid en zag dat het even niet gaat om de pijn van alle mensen. Want er zijn wel degelijk gradaties in pijn. Waar het nu wel om gaat is de pijn van mensen die al hun hele leven te maken hebben met negatieve ervaringen op basis van hun huidskleur.

Het is een manier om niet te hoeven dealen met het ongemak van racisme. Bagatelliseer de pijn van de ander en je hoeft er niks meer mee. Maar het is wel meer dan tijd om ons in te leven in de ervaringen van zwarte mensen: kunnen we ons openstellen en echt luisteren naar die pijn?

Wit privilege ontmaskeren

Dan is er nog het ongemak rondom het erkennen van witte privileges. Zo dacht ik toen het begon in te dalen dat de media veel diverser moeten worden in een split second: ‘oké, dat was mijn carrière als journalist’. Meer diversiteit in de journalistiek betekent voor mij meer concurrentie op een al overvol podium. Die gedachte is tekenend voor mijn witte privilege; die journalistieke carrière was dus als wit mens vanzelfsprekender dan voor een zwart iemand.

Fleur voelde ook het ongemak rondom wit privilege. “Ik woon in een heel witte omgeving en voel me schuldig over mijn bevoorrechte witte positie. Eigenlijk heeft alles wat ik de laatste tijd doe een zweem van wit privilege; een vakantie boeken, koffie drinken met witte vriendinnen, thuiswerken en straks mijn kind van een witte school ophalen. Op de wip van ongelijkheid zit ik dus boven. En ‘zij’ beneden.”

Het is ongemakkelijk om te zien dat je een wit privilege hebt. Want dat betekent dat je bevoorrecht bent, iets wat veel witte mensen lange tijd niet hebben willen zien. En omdat het erkennen het einde betekent van je witte privilege is het des te comfortabeler om het niet te zien. Wie in een luxe positie zit, wil dat niet graag opgeven. Maar het opgeven van die privileges betekent ook een eerlijke, gelijke en rechtvaardige samenleving. En dat is voor iedereen beter. Want een samenleving waarin de kaarten oneerlijk verdeeld zijn, is een ziekelijke samenleving voor ons allemaal.

Ik vond het mooi wat mijn collega Roos zei: “Toen ik laatst bij een BLM protest was, vond ik dat een hele bijzondere ervaring. In eerste instantie voelde ik mij een buitenstaander, alsof het niet mijn strijd was. Nu realiseer ik mij steeds meer dat het ook mijn strijd is, omdat ik woon in een land waar racisme voorkomt. Mijn witte privilege is dat ik me er nu pas voor hoef uit te spreken.”

Dus witte mensen: laten we samen het witte ongemak duiden en het loslaten. Dat ongemak is een luxe positie en bij lange na niet zo belangrijk als de pijn van mensen die moeten dealen met het koloniale verleden van hun voorouders, en geïnstitutionaliseerd en dagelijks racisme. Laten we even onze monden houden en het podium geven aan hen die erom vragen. En laten we daar naar luisteren. Ze hebben wat belangrijks te vertellen.

Met de tips onderaan dit artikel leer je meer over racisme en hoe je het witte ongemak kan duiden. Samen naar een inclusieve samenleving!

Iedere week een flinke dosis positiviteit en blikverruimende kennis in je mailbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief en ontvang gratis ons nieuwste e-magazine. Inspiratie gegarandeerd.

Oorspronkelijk gepubliceerd op 7 juli 2020. Laatste update: 26 januari 2022.