Tropische oerbossen zijn pure magie. Zo kunnen we ze redden (en nee: enkel achteraf bomen planten is géén oplossing)

Hoewel algehele ontbossing de afgelopen tijd iets is afgenomen, neemt het platbranden van tropische oerbossen sinds een paar jaar weer toe. En dat terwijl deze bossen vanwege hun hoge luchtvochtigheid en biodiversiteit een cruciale rol spelen in het reguleren van het klimaat en het leefbaar houden van de Aarde. Door het voedselsysteem als de wiederweerga aan alle kanten te transformeren, kunnen we voorkomen dat tropische oerbossen op termijn in savannes veranderen. Emmanuelle Bérenger van de Rainforest Alliance vertelt hoe.

Nee, toch niet wéér een artikel over ontbossing aan de andere kant van de wereld? Om heel eerlijk te zijn dacht ik precies hetzelfde toen de Rainforest Alliance – een non-profit die in meer dan zeventig landen actief is op het snijvlak van bedrijven, landbouw en bossen – bij mij aanklopte. Want dat grootschalige vleesconsumptie tot ontbossing leidt, en dat die ontbossing verstrekkende gevolgen voor het klimaat heeft, weten we intussen wel.

Maar… wat is eigenlijk de relatie tussen klimaatverandering en biodiversiteitsverlies in tropische oerbossen? Kan de Amazone binnen tientallen jaren écht in een savanne veranderen? Welke (onzichtbare) rol speelt de financiële sector in dit geheel? En waarom is het planten van nieuwe bossen alleen géén oplossing voor het verlies van tropische oerbossen?

Een boel cruciale vragen die een antwoord verdienen. Dus vroeg ik Emmanuelle Berenger, hoofd Duurzaam Bosbeheer bij de Rainforest Alliance, het hemd van het lijf.

Tropische oerbossen

Emmanuelle focust zich al haar hele leven op oerbossen: oorspronkelijke bossen die zich zonder (veel) menselijke invloed hebben ontwikkeld en beschouwd kunnen worden als wildernis. Na verschillende masters in Tropische bosbouw en Verandermanagement in Parijs en aan de universiteit van Oxford, komt ze voor haar werk bij natuurorganisaties in de tropische oerbossen van Indonesië en Congo terecht. “Oerbossen filteren de lucht, slaan een ongelooflijke hoeveelheid CO2 op en verkoelen de Aarde”, vertelt Emmanuelle. “Dit is vooral zo in tropische oerbossen, waar de luchtvochtigheid hoger ligt. Het Amazone-regenwoud produceert tijdens het droogseizoen bijvoorbeeld zeventig procent van de regionale regenval. En minimaal vijftig procent van de wereldwijde biodiversiteit op het land bevindt zich in tropische regenwouden.”

Een boom in het Amazone-regenwoud. Fotograaf: Mohsin Kazmi

De rol van biodiversiteit

Deze biodiversiteit is belangrijker voor een leefbare planeet dan de meeste mensen denken. Hoe diverser een tropisch oerbos, hoe veerkrachtiger het gebied. En daarmee: hoe kleiner de kans dat het ecosysteem in elkaar klapt door de gevolgen van klimaatverandering. “Wanneer enkele dier- en plantsoorten periodes van extreem weer of droogte niet overleven, dan blijven in een biodivers landschap genoeg soorten over om het regenwoud staande te houden”, legt Emmanuelle uit. “Maar hoe kleiner de soortenrijkdom, hoe groter de impact van het wegvallen van soorten en daarmee de kans dat het ecosysteem instort. Zodra dat gebeurt, vallen ook de klimaatmatigende effecten van het tropische oerbos weg.”

“Biodiversiteit is de levensverzekering van oerbossen, en daarmee ook die van onszelf”

Elke zes seconden verliezen we een voetbalveld

Alhoewel ontbossing wereldwijd langzaam afneemt, neemt de ontbossing van tropische oerbossen juist toe. In 2019 verloren we elke zes seconden een voetbalveld aan tropisch oerbos. En in oktober 2020 registreerde het Braziliaanse National Institute of Space Research 17.326 branden in de Amazone – meer dan het dubbele aantal branden dan een jaar eerder in dezelfde maand.

Je kunt je voorstellen dat dit niet zonder consequenties is. Volgens een recente studie gepubliceerd in het tijdschrift Nature Communications bevindt veertig procent van de Amazone – het grootste tropische oerbos ter wereld – zich op een omslagpunt, waarna het regenwoud savanne wordt. Emmanuelle: “In de laatste vijftig jaar is zeventien procent van de Amazone verdwenen. Volgens wetenschappers bereiken we een tipping point wanneer we nog vijfentwintig tot dertig procent van het huidige oppervlak verliezen. Het tropische oerbos zal dan niet langer in staat zijn om als ‘eigen wereld’ te functioneren, waardoor het zal uitdrogen en in een vicieuze cirkel van hitte en bosbranden zal belanden.”

Zo ziet ontbossing eruit. Fotograaf: Christian Braga (Greenpeace)

Geen ver-van-je-bed-show

Misschien denk je: vervelend voor de Amazone, en alle dier- en plantsoorten daar, maar zonder dat tropische oerbos draait mijn wereld vast ook wel door. Toch zijn jij en het regenwoud – dat zich op zo’n 9.000 kilometer van jou vandaan bevindt – onlosmakelijk met elkaar verbonden. “De Amazone wordt niet voor niets de longen van de wereld genoemd”, legt Emmanuelle uit. “Het tropische oerbos filtert de lucht, creëert zuurstof en reguleert bovenal de wereldwijde watercyclus. Ook beïnvloedt het de luchtvochtigheid tot aan Texas. En zodra de Amazone in savanne verandert, verliezen we een van ’s werelds grootste koolstofputten. Met extremer en onvoorspelbaarder weer als gevolg.”

“Door bossen te beschermen en duurzame landbouw te stimuleren, kunnen we ontwrichtende pandemieën in de toekomst voorkomen”

COVID-20

Daarbij komt dat ontbossing de kans vergroot dat we ons binnen de kortste keren weer in een corona-achtige situatie bevinden. Want hoe meer natuurlijk habitat van wilde dieren verloren gaat, hoe vaker we in aanraking komen met deze dieren. En laat dat nu precíes de bron zijn van virussen als COVID-19. Bovendien spelen oerbossen in niet-westerse culturen een belangrijke spirituele rol en geloven veel inheemse gemeenschappen dat het bos een ziel heeft. Wanneer je bedenkt dat bomen onderling communiceren, voor elkaar zorgen en zowel mens als planeet gelukkig maken, is dat misschien nog niet eens zo’n gekke gedachte.

Twee van de vele bewoners van een tropisch oerbos. Fotograaf: Sergio Izquierdo

Een ontbossingsrijk dieet

Als tropische oerbossen zoals de Amazone cruciaal zijn voor het welzijn van de mens, en deze letterlijk en figuurlijk in brand staan, is de vraag natuurlijk: hoe maken we een eind aan ontbossing? Want het goede nieuws is (ja, eindelijk goed nieuws): het is nog niet te laat om het tij te keren.

Zoals voor zoveel ecologische uitdagingen, geldt ook voor ontbossing dat je het niet los kunt zien van sociale vraagstukken. 1,6 miljard mensen zijn voor hun levensonderhoud direct afhankelijk van (oer)bossen. “Deze gemeenschappen gaan vaak over tot ontbossing omdat ze proberen te overleven”, aldus Emmanuelle. “Het creëren van duurzame productieketens – die zowel goed voor bos als mens zorgen – is daarom een van de beste manieren om het probleem te tackelen.”

(In)direct verantwoordelijk

Maar waar te beginnen? 92 procent van alle ontbossing in tropische bossen wordt veroorzaakt door grootschalige industriële landbouw, vooral voor rundvlees, soja, palmolie en houtsnippers. Meer dan negentig procent van de soja die wordt verbouwd is niet voor de vegetariërs en veganisten, maar wordt als veevoer naar landen zoals Nederland geëxporteerd. Het verkopen en consumeren van dierlijke producten híer maakt ons dus (in)direct verantwoordelijk voor de ontbossing dáár.

Door de groeiende wereldbevolking en stijgende welvaart, neemt de wereldwijde consumptie van dierlijke producten toe, waardoor steeds meer (tropisch) oerbos aan het verdwijnen is.

“Tropische oerbossen raken door menselijke activiteiten steeds verder gedegradeerd. Klimaatverandering zorgt voor meer hitte en droogte. Vanwege deze combinatie duurt het bosbrandenseizoen ieder jaar langer”

Bodem in tropische oerbossen

Daar houden de problemen niet op: de gemiddelde tropische bodem is ‘slechts’ enkele jaren productief. Tenminste, wanneer je er een uitputtende monocultuur op plaatst. De bodem in een tropisch regenwoud is namelijk wel vruchtbaar, maar niet zo diep, omdat gevallen bladeren direct bederven en door de bomen worden opgenomen. Daarnaast zorgt de heftige regenval voor erosie van platgebrande stukken tropisch oerbos, waardoor boeren na een paar jaar op zoek moeten naar nieuwe landbouwgrond.

Dé oplossing: regeneratieve voedselketens

Naast meer plantaardig eten is het op een andere manier verbouwen van ons voedsel dus cruciaal. Volgens Emmanuelle moeten we echter uitkijken dat we de verantwoordelijkheid niet alleen bij de boeren neerleggen. “Het transformeren van de voedselketen vereist gecoördineerde en onmiddellijke actie van beleidsmakers, bedrijven, ngo’s, lokale gemeenschappen en consumenten. Zonder hun steun, hebben boeren geen poot om op te staan.”

Met deze veranderingen komen we al een heel eind, aldus Emmanuelle:

1 Overheden, politici en beleidsmakers:

• Stimuleer duurzame landbouwpraktijken
• Voorkom ontbossing met wet- en regelgeving, zowel op nationaal als internationaal niveau
• Leg ontbossing aan banden in producerende landen
• Roep ontbossing een halt toe als importerend land. Hiervoor zijn internationale coalities nodig, bijvoorbeeld op het niveau van de Europese Unie. Zodat producten die gelinkt zijn aan ontbossing er nergens meer inkomen
• Maak lokale gemeenschappen de ‘voogd’ van de bossen in hun omgeving door ze het recht te geven om het bos op een duurzame manier te gebruiken voor hun inkomen. Deze samenwerking tussen de Rainforest Alliance en de lokale bevolking in Guatemala toont bijvoorbeeld aan dat degradatie en ontbossing hierdoor in rap tempo afnemen, terwijl de levensstandaard van de gemeenschappen verbetert.

2 Bedrijven:

• Stel jezelf de ambitie om ontbossingsvrije ketens te creëren en wees transparant over je vooruitgang. Hiervoor kun je gebruikmaken van dit framewerk
• Vorm partnerschappen met lokale spelers zoals natuurorganisaties en boeren en werk gezamenlijk aan een lange termijn transformatie
• Accepteer dat verandering tijd én geld kost. Investeer erin
• Betaal boeren een eerlijke prijs die ze in staat stelt om op een duurzame manier te produceren

3 Boeren:

• Produceer in harmonie met de natuur. Berokken de natuur geen schade, maar herstel haar, bijvoorbeeld door middel van regeneratieve landbouw of duurzaam bosbeheer

4 Consumenten:

• Meer geld betalen voor een product is nooit leuk. Maar op dit moment zijn de ecologische kosten van vlees (en andere producten die voor ontbossing zorgen) niet verrekend in de prijs. En dus is deze technisch gezien niet correct. Betaal waar mogelijk de eerlijke prijs voor duurzame ontbossingsvrije producten (bijvoorbeeld met dit keurmerk)
• Stel je prioriteiten bij. Als rundvlees bijvoorbeeld duurder wordt, kun je het prijsverschil compenseren door vaker lokale groentes en fruit te eten. Het verminderen van vleesconsumptie is bovendien niet alleen beter voor de Aarde, maar ook voor je eigen gezondheid
• Bankier bij een bank wiens investeringen ontbossingsvrij zijn. Zo bescherm je tropische oerbossen
• Stem op een politieke partij die ontbossing tegengaat

5 De financiële sector:

• Ontbossing is niet goedkoop. De financiële sector stelt overheden en grote multinationals regelmatig in staat om cruciale natuurlijke leefgebieden plat te branden. Hiermee is deze sector een belangrijke doch onzichtbare medeveroorzaker van het probleem. Dus financiële professionals: wees transparant over de effecten van investeringen
• En beter nog: verifieer vooraf of een investering tot ontbossing leidt en maak het verschil door kritischer te zijn

Sluit je aan

Als Emmanuelle om zich heen kijkt, is ze optimistisch over de toekomst. Van het duurzame voedselproducerende land Costa Rica tot deze Franse wet- en regelgeving die bedrijven verantwoordelijk houdt voor ontbossing: overal zijn hoopvolle succesverhalen te vinden. Maar ook in Nederland zetten pioniers zich in voor een regeneratieve voedselketen zonder ontbossing. Dus kom in actie en sluit je aan:

• Met regeneratieve bosbouw kunnen we per hectare meer voedsel produceren dan in de reguliere landbouw. Dit terwijl we de natuur herstellen. Door deze landbouwtechniek – die natuurlijke ecosystemen nabootst en te midden van biodiversiteit voedsel produceert – te omarmen, kunnen we voorkomen dat boeren steeds op zoek moeten naar een nieuw stuk oerbos omdat het vorige perceel is uitgeput. Ook stellen we ze in staat om beschadigde oerbossen te herstellen. Interessant? Felipe Vilela van ReNature vertelt je er alles over
• Lukraak bomen planten lijkt misschien sympathiek, maar is in werkelijkheid niet altijd een goede manier om (tropische) oerbossen te herstellen. De meeste ecosystemen regenereren zodra we ze met rust laten. In zwaar gedegradeerde landschappen is dat echter niet genoeg. Om het natuurlijk, economisch en sociaal kapitaal van deze gebieden blijvend te herstellen, helpen zowel Commonland als de Rainforest Alliance lokale boeren om regeneratieve bedrijven op te zetten
• Dierlijke producten veroorzaken zowel direct (denk aan: rundvlees uit Brazilië) als indirect (via soja voor veevoer) ontbossing. Tel daar de andere voordelen van een plantaardig(er) leven bij op en je snapt waarom we veganistische toppers op MaatschapWij maar al te graag een podium bieden. Dus laat je inspireren door Lisa goes Vegan, Charly’s all is Fair, The Dutch Weed Burger, De Vegetarische Slager en Little Plant Pantry
• Ook palmolie is een belangrijke veroorzaker van ontbossing. Kies voor duurzaam gecertificeerde palmolie. En ga aan de slag met deze tips om niet-duurzame palmolie te vermijden

Iedere week verhalen over hoe we de Aarde leefbaar kunnen houden in je mailbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief en ontvang gratis ons nieuwste e-magazine. Inspiratie gegarandeerd!

Foto headerbeeld van het brandende Amazone-regenwoud door: Christian Braga (Greenpeace Brasil)