Straffen of samen de schade herstellen? Volgens klimaatactivist Bas Huijbers is het tijd voor een ander rechtssysteem

In het huidige rechtssysteem straffen we de dader, maar wordt de gedane schade niet hersteld. Volgens klimaatactivist Bas Huijbers is daarom ‘het strafrecht’ een achterhaald systeem en is het tijd voor ‘herstelrecht’. Want: “Wanneer Shell niet alleen gestraft zou worden, maar ook de schade moet herstellen, kunnen ze niet blijven investeren in nieuwe olievelden zoals ze nu doen.”

Stel, je hebt een kleine moestuin op school. Een klasgenootje plukt voor de grap jouw halfrijpe tomaten en staat expres op je bloemen. De dader wordt gestraft door de juf en moet nablijven. Jij en je klasgenootje zijn waarschijnlijk geen vrienden meer en daar zit je dan met je geruïneerde tuintje. Dit is in een notendop hoe ons strafrechtsysteem werkt.  

Herstelrecht zit anders in elkaar. Naast dat de dader gestraft wordt, moet de dader ook de schade herstellen. De juf gaat met jou en je klasgenootje in gesprek en je klasgenootje geeft een gemeende ‘sorry’ en koopt bijvoorbeeld een nieuwe tomatenplant. Ook gaat hij helpen met water geven van je moestuintje en wie weet worden jullie zelfs weer vrienden. 

De gemeenschap centraal

Het strafrecht is dadergericht. De dader wordt gestraft, maar er vindt geen genoegdoening van het slachtoffer plaats en zorgt al helemaal niet voor herstel bij het slachtoffer. De tegenhanger van het strafrecht is het herstelrecht. Bij het herstelrecht staat niet de dader, maar het slachtoffer en de gemeenschap centraal. De dader behoort de schade ongedaan te maken.

De oorsprong van deze vorm van rechtspreken is al heel oud en kan terug worden gevoerd naar natuurgemeenschappen zoals de Maori’s in Nieuw Zeeland, waarbij de dader onderdeel was van de gemeenschap en zowel de gemeenschap als de dader elkaar nodig hadden om te overleven. Bij een verbanning van bijvoorbeeld de visser gaat ook zijn vakmanschap verloren voor de gemeenschap en heb je eigenlijk alleen maar verliezers.

Tegenwoordig zijn uitspraken als ‘na misdaad volgt straf’ en ‘de dader moet gestraft worden’ populair. Maar vervolgens zitten wij als samenleving op een dood spoor. Of om terug te komen op het voorbeeld, wat heb jij – als je tomaten geplukt en je bloemen platgestampt zijn – er aan dat de dader heeft moeten nablijven? 

Shell en de overheid in hoger beroep

Urgenda won in 2015 de Klimaatzaak. De rechter draagt de staat op meer actie te ondernemen tegen klimaatverandering en de CO2 uitstoot voor 2020 met 25 procent te verminderen. Urgenda heeft via het strafrecht gelijk gekregen, maar toch komt de overheid zijn afspraken als het gaat over het behalen van de klimaatdoelen niet na. Nu dachten we een grote stap te hebben gemaakt voor het klimaat. Maar wat doet de overheid? Deze gaat niet als een dolle aan de slag om alsnog de klimaatdoelen te verwezenlijken. Nee, de overheid gaat in hoger beroep.

Milieudefensie heeft een vergelijkbare rechtszaak gewonnen van Shell. De rechter heeft zelfs gezegd dat Shell onherroepelijk zijn beleid moet aanpassen ongeacht of ze in hoger beroep gaan of niet. Maar wat doet Shell? In hoger beroep gaan en in de tussentijd handelen ze nog steeds zoals ze altijd gedaan hebben en investeren als vanouds in nieuwe olievelden.

Het klimaat herstellen met herstelrecht

Wat als de overheid bij het niet behalen van de klimaatdoelen, naast het strafrecht ook door het herstelrecht was berecht? Dan zou de overheid niet in hoger beroep gaan, maar in gesprek gaan met Urgenda. De samenleving en de overheid zouden via een dialoog op zoek gaan naar oplossingen voor het behalen van de klimaatdoelen. Dat zal geen gemakkelijke onderneming zijn, maar in plaats van in hoger beroep te gaan zal er werkelijk iets gedaan worden aan het onrecht dat de Aarde en al haar bewoners is aangedaan.

Als Shell berecht zou worden door het herstelrecht, kunnen ze niet blijven investeren in nieuwe olievelden. Sinds 1950 is Shell al op de hoogte van de enorme schade die ze aanrichten aan het klimaat. Het strafrecht biedt geen uitkomst. Herstelrecht daarentegen wel. Het bedrijf, kan eindelijk zijn gemeende ‘sorry’ aanbieden en stoppen met het klimaatbeleid te dwarsbomen, en nu ons gezamenlijk klimaatbeleid mede vorm gaan geven. Wanneer zo’n grote multinational volle bak voor het klimaat gaat, kunnen we gaan geloven in een toekomst voor onze kinderen. 

Is dit een droom? We hebben een samenleving gecreëerd waarbij de straf losstaat van de gemeenschap. Herstelgericht werken is een kans om dat te herpakken en kan worden ingezet om de schade aan het milieu te herstellen. Het begint met het maken van excuses. Daarna zoeken slachtoffers, daders en de gemeenschap samen naar oplossingen. 

In het klein, op school bij het moestuintje, zien we dat werkt het. Nu alleen nog even in het groot…

Tekst door: Bas Huijbers

Bas Huijbers werkt als onderwijspionier, herstelgericht trainer en maatschappijleerdocent met als doel het onderwijs klimaatbestendig te maken. Zijn blog is daarbij zijn externe geheugen. 

Meer weten over wat je voor de Aarde kunt doen? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief en ontvang gratis ‘het groenste e-magazine ooit’.