Matthijs Schouten: "Wie denken we als mensheid wel dat we zijn?"

De meeste debatten over duurzaamheid gaan over beleid, het bedrijfsleven of technologie. Terwijl de onderliggende oorzaak van alle ecologische crises volgens natuurfilosoof Matthijs Schouten toch echt ons wereldbeeld is. “De teloorgang van de Aarde gaat niet over vervuiling of het uitsterven van soorten: die zijn er enkel onderdeel van. De enige manier waarop we een duurzame toekomst voor onszelf én voor alle andere bewoners van de Aarde kunnen creëren, is door onze relatie met de natuur volledig te herzien.”

Op jonge leeftijd voelt natuurfilosoof en professor Matthijs Schouten zich al sterk verbonden met de natuur en alle levende wezens om hem heen. “Elke ochtend liep ik drie kilometer door het bos naar school. Al gauw voelde de natuur als mijn familie, als m’n thuis.”

“Ik kan me geen wereld voorstellen zonder planten en dieren, net zomin als dat ik me geen wereld zonder andere mensen kan voorstellen”

Terwijl de landbouw in de jaren ‘60 intensiveert, ziet Matthijs het landschap waarin hij opgroeide binnen enkele jaren verdwijnen. “Ik voelde me verontwaardigd en vroeg mezelf keer op keer af: wie heeft het recht om te bepalen wat er met al die planten en dieren gebeurt? Op dat moment besloot ik natuurbeschermer te worden.”

Inter-zijn

Na een studie biologie en filosofie stort Matthijs zich in de wereld van de wetenschap. Want hoe kan het dat we op zo’n destructieve manier met de Aarde omgaan? En wat zijn de onderliggende sociaal-economische processen die ons beeld van de relatie tussen mens en natuur bepalen?

Na tientallen jaren van onderzoek komt Matthijs erachter dat verschillende culturen een totaal andere relatie hebben met de natuur. “Het idee dat we als mens eigenaar zijn van de natuur – en dat de natuur er is om ons te dienen – is een puur Westers idee. Zo beschrijven veel inheemse volkeren in Azië en Zuid-Amerika de natuur als een wereld vol met ‘niet-mensen personen’. Op Aarde zijn we met mensen en niet-mensen, maar we zijn allemaal personen. En in veel Oosterse tradities, zoals het boeddhisme, overheerst het beeld van de mens als participant in de natuur. We staan als mens immers niet los van de natuur: we zijn er onderdeel van. We inter-zijn met de natuurlijke wereld om ons heen.”

Reis door de geschiedenis

Om te begrijpen waarom we onszelf in het Westen boven de natuur hebben geplaatst, neemt Matthijs ons 2,5 duizend jaar mee terug in de tijd. “De Griekse filosoof Aristoteles maakte een hiërarchie van mineralen, planten, dieren en mensen en zette de mens bovenaan. Hij stelde dat lagere rangen het doel hadden om de hogere rangen te dienen. Op basis hiervan concludeerde onder andere het Christendom dat God de wereld voor menselijke doeleinden heeft geschapen. Hierdoor verloor de natuur langzaam maar zeker haar ratio, ziel en geest.”

“Geen enkele andere beschaving in de geschiedenis van de mensheid heeft dit pad gevolgd: het is een typisch Westers pad”

Welzijn van alle levende wezens

Volgens Matthijs is dit antropocentrische wereldbeeld waarin de natuur steevast aan het kortste eind trekt verantwoordelijk voor gigantische ecologische crises. “In het Westen zijn we gewend om ons eigen welzijn boven het welzijn van alles en iedereen te stellen. Kijk maar hoe we omgaan met klimaatverandering: zelfs nu gaat het vrijwel alleen over het garanderen van onze eigen toekomst.”

Nieuw paradigma

Om dit te veranderen zetten steeds meer mensen en organisaties zich in om het welzijn van niet-mensen op de politieke agenda te krijgen. Zo heeft een rivier in Nieuw-Zeeland een paar jaar geleden mensenrechten gekregen en wil de Ambassade van de Noordzee ervoor zorgen dat deze zogenaamde ‘werk-zee’ voortaan over haar eigen lot mag beslissen. “Honderden jaren lang hebben we naar de natuur gekeken alsof ze geen vrije wil had en zichzelf daarom niet kon vertegenwoordigen. Nu wordt dit idee op losse schroeven gezet”, vertelt Matthijs. “Steeds meer mensen beseffen dat ze onderdeel zijn van de natuur én dat ze goed voor de natuur moeten zorgen.”

Gedragsverandering

Toch blijft het voor velen nog lastig om in lijn met deze realisatie te handelen. “Wetenschappers schotelen ons de ene na de andere grafiek over klimaatverandering voor, maar leren ons niet hoe we ons leven moeten veranderen”, aldus Matthijs. “Dit is een groot probleem. Want als je mensen niet helpt om hun oude gewoontes te veranderen, is het enige dat je met al het bewustzijn creëert een gevoel van onbehagen.”

Van bewustzijn naar actie

Om de stap van anders kijken naar anders doen te zetten, moeten we volgens Matthijs Schouten als individu én als maatschappij drie fases doorlopen:

1. “Allereerst moeten we durven concluderen dat we er een puinhoop van hebben gemaakt. Binnen één generatie hebben we de Aarde een ongelooflijke hoeveelheid schade toegebracht, waarvan we niet weten of we het nog kunnen herstellen. Het proces van rouw om wat we hebben verloren en de lelijkheid die we hebben gecreëerd is cruciaal om door te kunnen gaan”, legt Matthijs uit. “Want zodra de periode van rouw voorbij is, ontstaat er ruimte voor de vraag: wie willen we worden? Die vraag kunnen we alleen beantwoorden nadat we onszelf eerlijk in de ogen hebben gekeken.”
2. De tweede stap is volgens Matthijs niet alleen weten, maar vooral ook voelen dat we verbonden zijn met alle andere levende wezens: zowel mens als niet-mens. Matthijs: “De verwondering die je voelt op het moment dat je ervaart dat je onderdeel bent van de natuur – van iets dat groter en mooier is dan jijzelf – is geweldig. Het zorgt ervoor dat je weer verliefd wordt op de Aarde.”
3. Tenslotte moeten we volgens Matthijs voor eens en voor altijd stoppen met ons machteloos te voelen. “Veel mensen hebben het gevoel dat ze als individu – te midden van de politiek, multinationals en het financiële systeem – geen verschil kunnen maken. Dat het toch niet uitmaakt wat ze doen. Maar als onderdeel van een groter geheel kun je er niet níet toedoen. We co-creëren de wereld altijd, elke dag weer. Binnen een ecologisch systeem is ieder deel via een ontelbare hoeveelheid relaties aan elkaar verbonden. Hierdoor hebben we 99 procent van de tijd niet eens door dat we de wereld veranderen. Maar dat betekent niet dat we het niet doen.”

Het moment waarop we massaal weten én voelen dat we met alles wat we denken, zeggen en doen de toekomst vormgeven, is volgens Matthijs het moment waarop we in staat zijn om een duurzame wereld te creëren waarin alle levende wezens – zoals de Boeddha ooit zei – gelukkig en veilig kunnen zijn.

Meer weten over de missie van Matthijs Schouten? Bekijk zijn videoportret:

Video door: Jeppe van Pruissen & Bart-Jan Prins

Op zoek naar meer inspirerende verhalen over de kracht van niet-westerse wereldbeelden? Abonneer je op onze wekelijkse nieuwsbrief en ontvang gratis ons nieuwste e-magazine!

Oorspronkelijk gepubliceerd op 11 maart 2020. Laatste update: 18 juni 2021