Om de maatschappij opnieuw vorm te geven, moeten we de strijd aan met onze grootste tegenstander: onszelf

4 april 2022 DOOR Joost Marsman Verbonden LEESTIJD: 5 MIN

“Het huidige gevoel van chaos en onbehagen heeft alles te maken met de overgang naar een nieuw tijdperk.” Aan het woord is hoogleraar transitiekunde Jan Rotmans. Volgens hem leven we niet in een tijdperk van verandering, maar in een verandering van tijdperk. Een cruciaal kantelmoment in de geschiedenis van de mensheid. Dat geeft ons de vrijheid onze samenleving opnieuw uit te vinden en laadt tegelijk een loodzware verantwoordelijkheid op onze schouders. Hoe gaan we daarmee om?

“It was the best of times, it was the worst of times, it was the age of wisdom, it was the age of foolishness, it was the epoch of belief, it was the epoch of incredulity, it was the season of Light, it was the season of Darkness, it was the spring of hope, it was the winter of despair, we had everything before us, we had nothing before us, we were all going direct to Heaven, we were all going direct the other way.”

Het zijn de beroemde openingswoorden van ‘A tale of two cities’ van Charles Dickens. Maar ze hadden ook uit de pen van hoogleraar transitiekunde en duurzaamheid Jan Rotmans kunnen komen. Volgens hem zijn de chaos en onzekerheid van de huidige tijd de symptomen van grote kantelingen die onze wereld voorgoed zullen veranderen. De coronacrisis, klimaatcrisis en biodiversiteitscrisis hebben ons als mensheid keihard met de neus op de feiten gedrukt; onze huidige manier van samenleven en de manier waarop we onze systemen hebben ingericht zijn niet robuust genoeg om de komende crises het hoofd te bieden.

“Het goed functioneren van het systeem hebben we belangrijker gemaakt dan het goed functioneren van de mens”

Onze verouderde systemen komen piepend en krakend tot stilstand en aan de horizon gloren nieuwe waarden, die weleens het fundament zouden kunnen worden voor een nieuwe, betere manier van samenleven. We krijgen de kans om onze maatschappij opnieuw vorm te geven. Maar daarvoor moeten we volgens Jan nog wel de strijd aan met misschien wel onze grootste tegenstander: wijzelf.

De mens staat buitenspel

“Het goed functioneren van het systeem hebben we belangrijker gemaakt dan het goed functioneren van de mens. De mens staat buitenspel en is gevangen in starre regels, structuren en systemen,” aldus de bevlogen hoogleraar. “Wij hebben die systemen bedacht en ontwikkeld en die waren bedoeld om ons te helpen. Dat hebben ze heel lang goed gedaan, maar er komt altijd een moment in de evolutie dat die systemen zich tegen ons gaan keren. Dat moment hebben we bereikt. Kijk naar de zorg, het onderwijs, onze economie. En het mooie is dat wij het vermogen hebben om die systemen weer te gaan veranderen.”

Chaos is onze vriend

De grote vraag is natuurlijk: hoe? Waar moet je beginnen? Volgens Rotmans begint het met een nieuw waardenstelsel. “We moeten elkaar weer gaan vertrouwen, de mens centraal stellen en veel meer gaan samenwerken.” Onder de toenemende chaos en onzekerheid die Jan om zich heen ziet is zijn toekomstbeeld rotsvast positief. “Ja, ik geloof dat het beter gaat worden. Ja, ik geloof dat wij die positieve verandering op grote schaal kunnen bewerkstelligen. Maar de worsteling die je nu op wereldschaal om je heen ziet, zit ook in ons als individu. Er is geen blauwdruk, geen kompas. Die chaos en onzekerheid moeten we niet vrezen, maar juist omarmen. Als we dat niet doen, komen we niet vooruit.”

“Als je het systeem de schuld geeft, leg je het probleem buiten jezelf”

Verlies van identiteit

Verbeter de wereld, begin bij jezelf… dat klinkt wel heel afgezaagd. Volgens Jan is het een waarheid als een koe. “Veel mensen willen echt wel, maar zeggen dat ze de systemen ze in de weg zitten. Als je het systeem de schuld geeft, leg je het probleem buiten jezelf. Daarmee geef je eigenlijk aan dat je nog niet klaar bent om te veranderen. Mensen zijn ten diepste bang voor hun status, hun positie, hun identiteit. Iedereen kent die angst. Maar het punt is dit: zonder persoonlijke transitie geen systeemtransitie. Om systemen te veranderen moeten we onszelf veranderen.”

Angst als brandstof voor groei

Maar nogmaals: hoe dan? Jan zegt er dit over: “We moeten om te beginnen die angst durven benoemen. Want als je dat kunt, kun je de angst transformeren naar iets positiefs.” Angst als brandstof voor persoonlijke groei dus. Maar ook de hoogleraar pretendeert niet alle wijsheid in pacht te hebben. “Het is voor iedereen anders. Kijk, we krijgen allemaal blauwdrukken mee in onze jeugd over hoe we moeten leven. Maar wat als die regels niet meer voldoen? Het mooie is: hier is helemaal geen blauwdruk voor. Er is geen kompas voor persoonlijke transitie.” Wat Jan uit eigen ervaring wel weet: als je echt fundamenteel wilt veranderen, moet je eerst tot stilstand komen. En wezenlijk zelfonderzoek doen.

Vier het

Voor wie dat gevecht met zichzelf is aangegaan en de transitie heeft doorleefd, heeft Rotmans nog wel goede raad. “Vaak vertillen mensen zich, omdat ze een groot ideaal hebben dat ze willen najagen. Ze stellen hele hoge doelen. En als het dan mislukt, struikelen ze. Koppel een hoog doel aan iets heel praktisch: wat kan ik over een of twee maanden bereiken. Met één actie, één projectje. En als dat lukt: vier het!”

Nieuwsgierig naar Jan Rotmans’ persoonlijke transitie en wat het hem gebracht heeft? Bekijk zijn videoportret.

Video door: Jeppe van Pruissen.

Jan Rotmans is de ‘progressor’ die de vertaalslag weet te maken van de theoretische transitiewetenschap naar concrete acties en adviezen voor bedrijven, overheden en organisaties in binnen- en buitenland. En hij laat het niet bij woorden; hij was mede-oprichter van en nog altijd betrokken bij organisaties als Urgenda, DRIFT, Nederland Kantelt en Zorgeloos. Stuk voor stuk vertalen zij de transitietheorie naar de praktijk.

Iedere week een flinke dosis positiviteit en blik-verruimende kennis in je mailbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief. Inspiratie gegarandeerd.

Help je mee heel Nederland te inspireren een steentje bij te dragen een socialer, rechtvaardiger en duurzamer maatschappij? Word dan vriend van MaatschapWij.

Oorspronkelijk gepubliceerd op 29 oktober 2018. Laatste update: 4 april 2022

Joost Marsman

Mijn liefde voor verhalen vormt de rode draad in mijn werk. Ik help het liefst de verhalen van mensen, merken en organisaties die de wereld mooier, socialer en duurzamer willen maken te vinden, vangen en verspreiden. In woord, tekst, beeld en/of muziek.

Bekijk alle artikelen van Joost Marsman

Steun
MaatschapWij

10 EURO

Bij MaatschapWij zetten we al meer dan zeven jaar denkers en doeners in de schijnwerpers die onze samenleving groen, gezond en verbonden maken. Zonder betaalmuur of andere obstakels. En zonder winstoogmerk. Dit collectief kan zonder financiële steun niet bestaan. Veel hebben we niet nodig: elke donatie, hoe klein of groot ook, is welkom. Sluit je aan, we hebben je nodig!

Tuurlijk!