Wat 'anderwijs' met kinderen doet. En met grote mensen

Schrijver Raymundo Resink deed wat van hem gevraagd werd: punten scoren en diploma’s halen. Totdat hij besefte dat hij daarmee zichzelf én zijn omgeving kleinhield.

Het woord ‘onderwijs’ vat perfect samen waar mijn leergang me lange tijd naartoe neigde: onder-wijs. Zo liet ik me op m’n zestiende een ‘strategisch’ vakkenpakket aanpraten. ‘Zorg nu eerst maar voor dat papiertje,’ kreeg ik van mijn moeder te horen, ‘dan kun je straks alle kanten op.’

Ik had me reeds verweerd, maar bleek tegen een muur te praten. Schoorvoetend tekende ik voor een pad dat ik niet wilde volgen. Waarom? Omdat na zoveel jaren ‘zo is het nou eenmaal Raymundo’ te hebben gehoord, het niet meer in me opkwam het anders te doen.

Voor mij bleef leren een vervelende en frustrerende bezigheid, totdat verveling en frustratie omsloegen in inspiratie. Richting het eind van mijn derde bachelor-opleiding besloot ik zelf een programma samen te stellen. De opleidingscommissie van mijn faculteit vond dat een slecht idee, maar na een aantal bezwaarprocedures kreeg ik van hogere hand groen licht.

In het jaar dat volgde, beleefde ik voor het eerst sinds mijn vroege jeugd een glimp van de ‘leer-vreugde’ die wij mensen volgens mij allemaal in ons hebben.

Maar echt stilstaan bij wat me beweegt… mezelf de vraag stellen wat echt in me leeft… dat zou nog jaren duren.

Is dit de weg die we onze kinderen willen laten bewandelen? Ze vervelen en frustreren totdat ze (misschien) het anders gaan doen?

Een gehoorzaamheidsfabriek

Veel van wat wij gezin, school, bedrijf, organisatie en management noemen, is gericht op het produceren van gehoorzaamheid. Dit gebeurt veelal onbewust en heel vaak met goede bedoelingen, maar dat maakt de schade niet minder.

Als wij bepaalde voorwaarden moeten vervullen om waardering en goedkeuring te oogsten, is de kans groot dat we leren onszelf niet leuk te vinden om wie we zijn. Dit kan ertoe leiden dat we een valse persona opbouwen, iemand die het in de ogen van de buitenwereld (hopelijk) goed doet. Wat ons echt beweegt, wordt overschaduwd door aanpassingsgedrag.

Onderzoek wijst uit dat deze strategie vaak gepaard gaat met depressie, moedeloosheid en een vergeten van wie we zijn.

Alphabet, een documentaire over de huidige staat van ons onderwijs, heeft me dit pijnlijk treffend laten zien. In beeld verschijnt onder andere een Chinese jongen. Zijn moeder somt een rits aan prestaties op en haalt een medaille tevoorschijn die hij bij een wiskundewedstrijd won.

Gedwee hangt de jongen de medaille om zijn nek.

‘Haal nog maar een paar prijzen’, zegt zijn moeder trots.

Allemaal geniaal, totdat…

Onderzoekers die voor het Amerikaanse Ruimte-agentschap NASA een simpele test ontwikkelden om de creatieve potentie van NASA’s medewerkers te toetsen, pasten dezelfde test toe op 1.600 kinderen van 4 à 5 jaar oud. Wat bleek? 98 procent van de kinderen op die leeftijd is hoogbegaafd. Onder volwassenen die dezelfde test hebben ondergaan — en dat zijn er heel veel geweest — blijkt slechts twee procent dat nog te zijn.

Waarom? Omdat beloning en straf, nog steeds onze voornaamste relatie-mechanismen, onze blik vernauwen. Met een wortel voor onze neus zijn we geneigd alleen nog de wortel te zien. We worden blind voor creatieve wegen naar een gesteld doel. Én we vergeten onszelf een waardevolle vraag te stellen: ‘Is dit doel wel het beste doel?’

Hoe meer mensen ergens voor worden beloond, hoe groter de kans dat ze interesse verliezen in de opdrachten die ze moeten uitvoeren om de beloning te krijgen. En dit geldt niet alleen voor kinderen; tientallen studies onder mensen van verschillende leeftijden, sekse en culturele achtergronden kwamen tot dezelfde of een vergelijkbare conclusie.

Kort gezegd: werkpaarden die beloond worden voor hun werk, worden slechte werkpaarden.

Of rebellerende werkpaarden.

Een wezenlijke vraag

Willen wij als ouders, leraren, mentoren en werkgevers onze kinderen en mensen opleggen wie ze moeten zijn, of ruimte geven aan wie ze werkelijk zijn?

Anders gesteld: willen we onze medemensen informeren en conditioneren tot brave burgers, of stimuleren om tot hun eigen, beste bloei te komen?

Hieronder een aantal van de antwoorden die ik vond. Moge ze jou inspireren om die van jou te vinden.

Anderwijs

Anderwijs is een woord dat ik gebruik voor wat er begint wanneer we concurrerende, belonende en straffende mechanismen schrappen, omdat er dan pas ruimte ontstaat voor authentieke communicatie en ontdekkingszin.

Cijferloos onderwijs en bonusloos werk leiden bijvoorbeeld niet automatisch tot leer-walhalla’s en hemelse werksferen, maar zonder cijfers en bonussen wordt het in ieder geval duidelijk wanneer iemand geïnspireerd is en wanneer niet.

Door bemoeienis vervolgens te vervangen door benieuwdheid, stellen we onszelf open voor de genialiteit die bijna iedereen in zich heeft. Her en der zal dit vast tot chaos leiden en in sommige gevallen zal daar níet iets onvoorstelbaar moois uit groeien, maar chaos, wanneer we het gezond ontvangen en begeleiden, vind ik sowieso vruchtbaarder dan beloning en straf.

Ieder gaat op z’n eigen tempo van willen naar kunnen, of naar de ontdekking dat iets ‘m toch niet gaat worden. Het enige dat ik ons zie bijdragen aan dat proces, is inspiratie, ondersteuning en een kader bieden wanneer dat nodig of gewenst is.

En nu concreet: hoe?

Ouders die hun kind met rust laten

De eerdergenoemde documentaire Alphabet volgt niet alleen een Chinese jongen. Eén man die voor de camera komt, André, vertelt over het grootste geschenk van zijn jeugd: ouders die niet duwden of trokken, geen adviesgesprekken over strategische leerkeuzes met hem voerden en hem op geen enkele manier aanspoorden tot wat dan ook. André leerde wat hij leerde, omdat zijn ouders hem tegemoet kwamen in zijn natuurlijke ontdekkingsdrang en hem verder zoveel mogelijk met rust lieten.

De trailer van de documentaire Alphabet is essentiële kost voor iedereen die (n)iets met onderwijs, samenwerking en bloei heeft. Ook kan je de film online bekijken.

Van onruststokers naar florerende kinderen

Een groep Berlijnse ouders met een droom kreeg door de gemeente een vervallen gebouw toegewezen. Drie maanden later opende de Evangelische Schule Berlin Zentrum (ESBZ) haar deuren. Zestien tieners hadden zich ingeschreven. Halverwege het schooljaar kwamen er dertig bij, voornamelijk onruststokers die op andere scholen niet langer welkom waren.

Een paar jaar later telde ESBZ vijfhonderd leerlingen. Schoolhoofden, leraren en onderwijsspecialisten kwamen vanuit alle hoeken in Duitsland kijken naar wat er op de school aan de hand was. Nog wat jaren later opende ESBZ een basisschool.

ESBZ werkt volgens een coöperatief en zelforganiserend model. Leerlingen hebben de volledige verantwoordelijkheid over hun leergang, bepalen zelf hun tempo en kiezen zelf welke vakken ze hoeveel aandacht geven.

Alles bij deze school is erop gericht om kinderen te laten ontdekken wat hen beweegt. Leerlingen worden uitgedaagd om initiatief te nemen, om te ‘falen’, om dingen opnieuw te proberen en om te vieren wat er uit hun handen vloeit. Groeien doen ze door te experimenteren en hun angsten te overstijgen, niet door inhoudelijke kennis te vergaren. De belangrijkste les die ze leren, is dat hun intrinsieke verlangens ertoe doen — omdat ze daarmee een verschil kunnen maken.

“De leerlingen blijven niet bij de poort wachten tot het laatste moment om naar binnen te gaan; ze lopen rechtstreeks naar hun klas en lijken dat vol zin te doen”, vertelt Frederic Laloux, auteur van het boek Reinventing Organizations, over zijn bezoek aan ESBZ: “Ze stralen een stille vastberadenheid en concentratie uit. (…) Er is geen puberale houding en geen competitie van tofheid.”

Gelijkwaardigheid als basis voor het onderwijs

Tweemaal bezocht ik een democratische school in Amsterdam-Noord die volgens soortgelijke principes werkt als ESBZ. Het uitgangspunt van de school is eveneens dat ieder kind uniek is en een natuurlijke drang naar leren heeft. Elk kind ontwikkelt zijn of haar eigen leerweg, en is daarnaast mede verantwoordelijk voor de organisatie van de school.

Alle stafleden, vakdocenten en kinderen vormen met elkaar de schoolkring, het hart van de school. Iedereen kan onderwerpen inbrengen, erover meepraten en mee beslissen. Besluiten worden genomen op basis van de “CONSENT” methode. Leden van de kring hoeven het niet met een voorstel eens te zijn (zoals bij consensus wel het geval is), want een voorstel vindt doorgang wanneer niemand er een overwegend bezwaar tegen heeft. Heeft iemand dat wel, dan vervalt het voorstel en ligt het initiatief om met een nieuw voorstel te komen bij degene die het bezwaar heeft ingebracht.

Tijdens mijn bezoek werd ik gevraagd om deel te nemen aan een cirkel met kinderen en volwassenen. Wat ik daarin aan gelijkwaardigheid, wederzijds respect en wijsheid ervoer, zelfs bij de jongste kinderen, verblufte me. Op geen enkele school of leeromgeving had ik zoiets meegemaakt. Ik proefde en zag een levenslust in de ogen van de kinderen die heel wat leraren in het reguliere onderwijs jaloers zou maken.

‘Ja, maar…’

‘Alternatieve’ scholen zijn niet voor iedereen die naar anders verlangt. Misschien is zo’n school te duur of te ver weg, misschien onderwijs je je kinderen liever zelf, misschien vorm je samen met een groep bevlogen ouders een anderwijs-collectief — en misschien weet je je kind zo te begeleiden dat het niet gebukt gaat onder onze cijfer-, prestatie- en vergelijk-cultuur.

Wát onze begeleidende keuze ook moge zijn; ik zie één ding het verschil maken: hoe wij naar onszelf en elkaar kijken. Zo hebben meerdere thuisonderwijzers en ouders me laten zien dat als je hart mag leiden, je sowieso een topleraar bent. Iemand die samen met kinderen mag ontdekken wat leren is, samen met kinderen fouten mag maken en samen met kinderen mag ontspannen.

Omdat fouten eigenlijk niet bestaan.

Tekst en tekeningen: Raymundo Resink. Redactie: Roanne van Baren

Deze gastblog is gebaseerd op stukken uit Raymundo’s boek Geld Gaat Nooit Over Geld. Het volledige boek is online online te lezen, vrij en op een ‘geef wat goed voelt’ donatiebasis. De papieren versie en het e-boek verschijnen dit najaar, wellicht met jouw hulp. Meer weten? Het boek online lezen? Meedoen met de crowdfunding voor het papieren boek en het e-boek? Zie GeldGaatNooitOverGeld.org.

Oorspronkelijk gepubliceerd op 4 oktober 2023. Laatste update: 12 december 2023