Doorbreek politieke impasses met burgerberaden

In een tijd van polarisatie, groeiend wantrouwen en toenemende onzekerheden lijken antwoorden op enorme uitdagende en complexe onderwerpen als klimaatverandering, kunstmatige intelligentie, migratie of toenemende druk op de zorg vaak verder weg dan ooit, terwijl we geen tijd te verliezen hebben om echt in actie te komen. Volgens Eva Rovers doorbreken burgerberaden deze vicieuze cirkel. 

“Klimaatverandering en biodiversiteitsverlies stellen Nederland voor ongekende problemen en pijnlijke beslissingen. Burgerberaden maken het makkelijker om die moeilijke beslissingen te nemen”, zo schrijft Eva Rovers (45) in haar boek Nu is het aan ons; oproep tot echte democratie uit 2022. “Ze wijzen de weg naar toereikend klimaat- en milieubeleid door de kennis en ervaring in de samenleving aan te boren. Sterker, burgerberaden kunnen leiden tot snellere besluitvorming, beter beleid voor de lange termijn, meer democratisch zelfvertrouwen van inwoners, en meer wederzijds vertrouwen tussen politiek en bevolking. Bovendien kunnen ze helpen om polarisatie en desinformatie tegen te gaan.”

Het moment waarop het boek verscheen, vlak na de gemeenteraadsverkiezingen, was ideaal: veel gemeenten waren toen bezig hun coalitieakkoord te schrijven. Bovendien bleken toenmalig ministers Rob Jetten en Hanke Bruins Slot enthousiast over een burgerberaad over klimaat. Zij zeiden niet: dat gaan we even top-down vanuit het kabinet regelen, maar wilden nadrukkelijk de Tweede Kamer erbij betrekken – om de teleurstelling te voorkomen die na het grote Franse klimaatburgerberaad ontstond. De oplossingen waarmee het Franse burgerberaad kwam, waren indrukwekkend en zouden zelfs nog voor de gestelde deadline van 2030 tot de gewenste uitstootvermindering leiden, maar 90 procent van de aanbevelingen werd niet overgenomen. President Macron had weliswaar beloofd om alle aanbevelingen ongefilterd over te nemen, maar had verzuimd de Franse Senaat erbij te betrekken. Een duidelijk mandaat vanuit het parlement ontbrak. Van de 146 aanbevelingen werden er uiteindelijk slechts vijftien maatregelen overgenomen. Dit slappe aftreksel leidde juist tot verdere afbrokkeling van het vertrouwen in de politiek. Jette en Bruins Slot trokken hier lessen uit en vroegen daarom de Tweede Kamer of deze zich ook achter een burgerberaad kon scharen. De Kamer deed vervolgens uitgebreid onderzoek met als resultaat dat ze in juni 2023 besloot een Burgerberaad over klimaat te omarmen. Tien dagen later viel het Kabinet en kwam er uiteindelijk een nieuw Kabinet met een heel andere kijk op klimaatverandering.

Dit zorgde uiteraard voor onrust. “Het was spannend, maar uiteindelijk werd duidelijk dat het besluit was genomen en gewoon stond. De voorbereidingen lijken nog altijd van start te gaan.”

Voorleven
Eva’s passie voor een rechtvaardige samenleving voor mens én dier is niet uit de lucht komen vallen. “Mijn vader was beeldend kunstenaar, mijn moeder verpleegkundige. Van huis uit heb ik verbeeldingskracht en aandacht voor de kwetsbaarheid van het leven meegekregen. Ook kreeg ik mee dat het een enorm voorrecht is om in Nederland te zijn geboren, maar ook het besef wat een rijk land als Nederland de rest van de wereld aandoet.”

Eva ging cultuurgeschiedenis studeren en schreef een aantal biografieën, onder meer over Helene Kröller-Müller, die een museum wilde bouwen ‘voor de eeuwigheid’ om aan toekomstige generaties een kunstcollectie na te laten die iets zei over haar tijd. “Zij keek dus met de ogen van de toekomst naar haar heden. Mede daardoor ben ik gaan beseffen dat je niet alleen de geschiedenis kunt ervaren, maar ook de toekomst.”

“Je kunt ook de toekomst ervaren”

Voor Eva was 2016 een kanteljaar met het voortdurend breken van klimaatrecords, de Brexit en de winst van Donald Trump bij de Amerikaanse verkiezingen. “Tot dan toe bestudeerde ik de geschiedenis, maar toen besefte ik dat de toekomst veel meer aandacht nodig had. Ik vroeg me af wat een eenvoudige cultuurhistorica die graag in archieven snuffelt, kon bijdragen aan een betere toekomst. Onderzoek doen en schrijven, was mijn antwoord.”

Collectief
“Ik besefte dat die individuele aanpak toch het plakken van pleisters is op een systeem dat aan alle kanten piept en kraakt. Echte verandering is pas mogelijk als we collectief in beweging komen.”

Het kwartje viel toen ze las over een burgerberaad in Ierland over abortuswetgeving. De Ierse premier besloot het totaal anders aan te pakken. Na een zorgvuldig georganiseerd burgerberaad, waarbij de hele bevolking actief betrokken werd, stemde in 2018 in een referendum 66 procent van de Ieren voor legalisering van abortus, zoals het burgerberaad had voorgesteld. Na bijna veertig jaar politieke impasse kwamen 99 burgers binnen een half jaar met een weloverwogen oplossing, vrij van partijpolitieke overwegingen en jarenlange lobby. Als het daar is gelukt, over zo’n omstreden onderwerp, dan is er veel meer mogelijk.”

Nadat Eva een artikel had gepubliceerd over het Franse burgerberaad, namen verschillende mensen contact met haar op. “We gingen brainstormen hoe we het burgerberaad op de Nederlandse politieke agenda konden zetten. Dat was het begin van Bureau Burgerberaad. We spraken onder meer met wethouders, burgemeesters, politici en waren verheugd dat Agnes Mulder in 2020 een motie indiende over de mogelijkheden van burgerpanels, een motie die werd aangenomen. In artikelen en opiniestukken gaven we keer op keer uitleg over de kracht van burgerberaden. Dat zette het onderwerp mede op de kaart.”

Keerzijde
Haar doel was een bijdrage leveren aan de totstandkoming van een Nationaal Burgerberaad over klimaat. “Helaas is dat een enorm gepolariseerd en gepolitiseerd onderwerp geworden, terwijl natuurwetten zich echt niets aantrekken van de politiek. We weten al ruim veertig jaar wat er aan de hand is en wat er nodig is om gevaarlijke opwarming van de aarde tegen te gaan. Begin jaren tachtig stonden de seinen op groen om in actie te komen, maar halverwege de jaren tachtig ging er een andere wind waaien. Het nieuwe geloof werd marktdenken en eeuwige groei. Men was blind voor de lange termijn en het feit dat we onlosmakelijk verbonden zijn met de planeet waarop we leven. Inmiddels erkennen veel politici dat er een gigantisch probleem is, maar het frame is nog vooral: het is duur en technisch ingewikkeld om dit aan te pakken. Alsof het om een puur technologische transitie gaat, nee, het is vooral een morele, emotionele en mentale transitie.”

Hoogste tijd voor een ander frame. Een frame dat we als samenleving gezamenlijk bepalen. “Natuurlijk heb je altijd een eigen keuze en verantwoordelijkheid in alles wat je doet, maar de overheid dient ervoor te zorgen dat de duurzame keuze de logische en betaalbare keuze wordt voor iedereen. Of dat nu gaat over voedsel, kleding, woningbouw of transport. Maar hoe komen we daar? Burgerberaden zijn een uitstekende manier om als samenleving de politiek te helpen om daar invulling aan te geven. Gelukkig zijn burgerberaden op gemeentelijk en regionaal gebied inmiddels omarmd.”

“Burgerberaden zijn echt wat anders dan inspraakavonden”

Toch waarschuwt Eva ook voor een keerzijde. “Burgerberaden zijn echt wat anders dan inspraakavonden. Bij inspraakavonden kan je je zegje doen, maar vaak is de keuze al gemaakt. Het is een afvinkoefening voor participatie. Dat leidt tot boosheid bij inwoners die zich niet gekend voelen in het besluit. Een burgerberaad is er nu juist niet voor bedoeld om het groene licht te krijgen voor een beleidsplan dat er al ligt. Bij een burgerberaad staat juist de zeggenschap van inwoners en het gemeenschappelijke belang centraal. Inwoners gaan ook niet in debat met elkaar, maar in dialoog. Dat levert constructieve, haalbare en soms heel originele oplossingen op. Maar dat vraagt wel om vertrouwen van de politiek, want de uitkomst is ongewis, het gaat om een open vraagstelling. “

Een goed voorbeeld? “Een van de grote uitdagingen in Nederland is de vergrijzing. Als we niets veranderen, zou in 2050 één op de drie Nederlanders in de zorg moeten werken. Den Bosch organiseerde een burgerberaad met als vraag: ‘hoe worden we op een prettige manier oud in Den Bosch?’. De deelnemers kwamen uit alle lagen van de bevolking, alle leeftijden waren vertegenwoordigd, net als verschillende culturen. De vraagstelling was open en de Bossche politiek maakte duidelijk dat zij zich niet met het proces zou bemoeien. Wethouder Pieter Paul Slikker en de gemeenteraad gaven de burgers volledig vertrouwen. Wat mij betreft mogen er in Nederland wel wat meer van dit soort politici komen, die inwoners om hulp durven te vragen.”

“Jij hebt een rol te spelen in de democratie”

Maar een sterke, duurzame democratie ligt niet alleen bij politici. “We hebben als inwoners ook meer democratisch zelfvertrouwen nodig. We hebben besluitvorming helemaal uitbesteed aan de politiek en denken dat we zelf niet meer kunnen doen dan af en toe stemmen. Maar wij zijn de democratie. Om inwoners dat te laten ervaren, hebben wij vanuit Bureau Burgerberaad ‘democratische fitness’ naar Nederland gehaald. Daarin train je verschillende democratische spieren, zoals actief luisteren of het constructief oneens zijn. Je kan dat overal doen: op school, op een festival, in een organisatie. Het is heel grappig en leuk om te doen, maar het heeft ook een serieuze boodschap: jij hebt een rol te spelen in de democratie.”

Eva Rovers is schrijver en mede-oprichter van Bureau Burgerberaad en auteur van Nu is het aan ons. Oproep tot echte democratie. Sinds 2017 schrijft Eva over manieren waarop gewone mensen zorgen voor buitengewone maatschappelijke veranderingen. Als deskundige op het gebied van democratische vernieuwing treedt ze regelmatig op in de media, bij congressen en op festivals als Lowlands en Brainwash. Zij studeerde cultuurgeschiedenis aan de Universiteit Utrecht en promoveerde aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Headerbeeld: Vera Kuip

Dit interview verscheen eerder in de zomereditie 2024 van het New Financial Magazine.