Gastblog: leren van IJsland. Op weg naar een nieuwe economie én democratie

Tien jaar na de crisis lijken de IJslanders de wind weer in de rug te hebben. Maar hoe duurzaam is dit economisch wereldwonder eigenlijk, in hoeverre is het vertrouwen hersteld en welke innovaties dragen bij aan een nieuwe economie? De stichting New Financial Forum bezocht met Ivo Valkenburg tijdens een Learning Journey eind mei de echte movers & shakers in IJsland. Op zoek naar concrete bouwstenen voor een nieuwe economie. 

DOOR: IVO VALKENBURG EN WILLEM VREESWIJK

IJsland telt slechts 330.000 inwoners en heeft het oudste parlement ter wereld. Het is een land van harde werkers, creatieve ondernemers. Een land dat weer welvarend is en het beste scoort op de Global Gender GapIndex van het World Economic Forum. Wat is het geheim van het herstel van IJsland? Hoe duurzaam is het? Het New Financial Forum ging op zoek naar de antwoorden en kwam in aanraking met een aantal frisdoeners en dwarsdenkers die bouwen aan een nieuwe democratie en economie. We lichten er graag twee uit.

Een nieuwe grondwet schrijven met de hele bevolking van een land, kan dat?

Ja, IJsland heeft het gedaan. Katrin Oddsdottir was een van de direct betrokkenen. Tien jaar geleden sprak ze als student aan de rechtsfaculteit de demonstranten toe. Toen nog vanuit verontwaardiging en boosheid. Na haar studie werd ze een gerespecteerd advocaat op het gebied van mensenrechten en inmiddels is ze volledig toegewijd om ervoor te zorgen dat de nieuwe constitutie ook daadwerkelijk wordt ingevoerd.

Geld en geldsystemen zijn fictie

Oddsdottir: “Het moment dat de premier IJsland failliet verklaarde, was een iconisch moment. Toen we de woorden ‘God bless Iceland’ hoorden vochten paniek en woede om de voorrang. Ikzelf haalde direct het beetje spaargeld dat ik had van de bank en kocht er rijst voor. De grootste schok was dat we ons vertrouwen hadden verloren. Het was een wake-up call. We beseften dat er een nieuwe realiteit was ontstaan met maar drie zekerheden: de natuur, wij mensen en onze cultuur. Geld en geldsystemen zijn fictie. Na de demonstraties gingen we massaal met elkaar in gesprek over de nieuwe waarden in de samenleving.”

De regering voelde dit goed aan en gaf aan dat het tijd was voor een nieuwe grondwet. “Ik wilde niet de politiek in, omdat elk systeem nu eenmaal altijd zijn best zal doen om zichzelf in stand te houden. Wel wilde ik als buitenstaander een bijdrage leveren aan een dialoog over nieuwe waarden en eventueel meedenken over het herschrijven van de nieuwe grondwet.”

Nieuwe waarden voor een nieuwe samenleving

In november 2009 namen 1.000 IJslanders deel aan een dialoog over de nieuwe waarden. “Een magische ervaring om met zoveel mensen te praten over wat echt van belang is. Alle thema’s hebben we op papier gezet en overhandigd aan een comité van wijze mensen die er een rapport van 600 pagina’s over hebben geschreven, bedoeld als input voor het vervolg.” Dat vervolg kwam er. In 2011 volgden de verkiezingen voor een Constitutionele Raad, die de grondwet zou gaan herschrijven. Hieraan deden 500 mensen mee die allemaal op de belangrijkste radiozender hun droom over een nieuw IJsland mochten vertellen. Uiteindelijk werden in totaal 25 mensen gekozen om in de raad plaats te nemen, onder wie Oddsdottir.

Terug bij af

“Gezamenlijk hebben we de grondwet herschreven. De tekst hebben we ingeleverd bij de regering, maar nog voordat de nieuwe grondwet kon worden ingevoerd, ging het mis. Een aantal deelnemers uit de grotere groep van 500 kandidaten stapte alsnog naar de rechter omdat ze het niet eens waren met het verkiezingsproces. De rechter vond dat er in het algemeen niets mis was met het proces, maar vond hier en daar wat kleine omissies die er uiteindelijk toe hebben geleid dat de verkiezingen ongeldig werden verklaard. We waren dus terug bij af.

We zorgden voor totale transparantie door het hele proces online te zetten en de deuren van onze vergaderkamers wijd open te zetten.

Nieuwe ideeën

Het parlement had toen drie keuzes: een streep door het plan, het proces overdoen of de 25 raadsleden aanstellen als een comité van aanbeveling. De derde optie werd gekozen en eigenlijk was dit de best mogelijke uitkomst. Hier kregen we vier maanden de tijd voor. We zorgden voor totale transparantie door het hele proces online te zetten en de deuren van onze vergaderkamers wijd open te zetten. De reacties op social media waren zeer positief en er werden nieuwe ideeën aangedragen, zoals: dieren- en natuurrechten’. In de uiteindelijke tekst kwamen 214 artikelen terecht.”

Nationaal Referendum

De tekst werd overhandigd aan het parlement, dat eigenlijk niet goed wist wat ze er mee aan moest. Een meerderheid van de IJslandse bevolking gaf in 2012 in een Nationaal Referendum aan de nieuwe grondwet te omarmen. Anno 2018 is hij er echter nog steeds niet, ook al is Oddsdottir hoopvol dat de nieuwe regering onder leiding van de meer progressieve Katrin Jakobsdottir meer open staat voor de nieuwe grondwet.

“Wij IJslanders weten sinds de crisis dat we zelf verantwoordelijk zijn voor de verandering die we willen zien en we nemen het heft in eigen handen. De tijd is nu wel rijp voor de nieuwe grondwet en die gaat er komen ook.”

Citizens Foundation: digitale democratie in optima forma

Een andere aanpakker die we tijdens onze learning journey spraken was Robert Bjarnason. Na de ineenstorting van het financieel-economische systeem voerde het wantrouwen tussen burger en politiek de boventoon. “We introduceerden Your Priorities, een volledig open source digitaal platform, dat het voor iedereen eenvoudig maakt om nieuwe wet- en regelgeving voor te stellen en overheidsbeleid mede vorm te geven.”

Ideeën kunnen worden verzameld, gedeeld en iedereen kan zijn of haar prioriteiten aangeven vanuit het totale aanbod van voorstellen. Ook worden mensen actief betrokken bij de financiële gevolgen van bepaalde keuzes. “Het platform wordt inmiddels in meer dan twintig landen actief gebruikt door meer dan 700 lokale en nationale overheden, regio’s, organisaties en gemeenschappen, waarbij mensen vaak ook het financiële budget van het beleid kunnen meebepalen.”

Inmiddels is het besef goed doorgedrongen dat we het alleen niet kunnen rooien en dat we het samen moeten doen

Ook Bjarnason ziet een aantal voordelen van de crisis. “De crisis heeft de burger doen ontwaken. Mensen geloven nu dat ze zelf het verschil kunnen maken en willen meer invloed op de besluitvorming. Alleen maar eens in de vier jaar stemmen volstaat niet langer. We zijn een volk, afkomstig van individualistische boeren. Inmiddels is het besef goed doorgedrongen dat we het alleen niet kunnen rooien en dat we het samen moeten doen. De digitale democratie is populair geworden. Citizens Foundation laat zien dat de stem van de huiskamer eenvoudig en doorslaggevend gewicht in de schaal kan leggen.”

Meer betrokkenheid met beleid

Voorbeelden uit IJsland, Australië, Schotland, USA, Engeland, Roemenië, Slovenië, Hongarije, Kroatië en Amsterdam-West tonen aan dat mensen zich meer verbonden gaan voelen met het politieke beleid van nationale en/of lokale overheden. Bjarnason kijkt er niet van op. “Via de mogelijkheid om nieuwe ideeën en initiatieven in te brengen, gezamenlijk met de overheid beleid te ontwikkelen (policy crowdsourcing, red.) en prioriteiten te kiezen, telt de publieke opinie echt mee, ook als er geen verkiezingen zijn. Mensen geven daarbij niet alleen aan voor of tegen te zijn, maar delen ook plussen en minnen. Slimme, intelligente software zorgt ervoor dat de motivatie van alle mensen wordt meegewogen.”

Bjarnason komt graag in Nederland. “In IJsland zijn we goed in digitale innovaties. Jullie zijn goed in het bouwen van communities, zoals broodfondsen en andere sociale netwerken. Wat mij betreft een ideale combinatie.”

Meer weten over Stichting New Financial Forum? Bezoek de website, lees alles over de learning journey naar IJsland en denk mee over een nieuwe democratie en economie.

Iedere week een flinke dosis positiviteit en blik-verruimende kennis in je mailbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief. Inspiratie gegarandeerd.