Verbinden van land, boer en burger

Jaap Fris ging samen met Niels Moshagen – na jaren van voorbereiding – in 2022 van start met de regeneratieve gemeenschapsboerderij Erve Kiekebos in het Gelderse Empe. Ze verbinden land, boer en burger, telen gezonde groenten en fruit voor buurtbewoners door in harmonie met de natuur te boeren en zijn een inspiratieplek voor iedereen die betrokken wil zijn en wil meewerken aan de transitie. 

Erve Kiekebos was de eerste Lenteland-boerderij in Nederland. Inmiddels zijn er meer. Belangrijke initiatieven omdat ze een antwoord bieden op de vele uitdagingen van deze tijd (klimaat, biodiversiteit, voedselvoorziening en -verdeling). Dit vanuit verbinding en niet vanuit polarisatie. “We hebben elkaar nodig om alle uitdagingen het hoofd te bieden en er iets nieuws voor in de plaats te creëren. Ik geloof daarom in een verhaal van verbinding. We oordelen te snel en te veel en zijn vergeten naar elkaar te luisteren. Zo weet ik dat er mede-eigenaren van onze boerderij zijn die BBB hebben gestemd én investeren met een financiële bijdrage in onze toekomst en in die van toekomstige generaties. De meeste boeren weten heus wel dat het anders moet, maar raken gefrustreerd omdat er perspectief ontbreekt. Wij hebben het afgelopen jaar enorm veel geleerd van hun kennis en kunde. En zij zijn oprecht nieuwsgierig naar de ideeën die we inbrengen. Zo creëren we samen dat nieuwe perspectief. Prachtig als dat steeds zichtbaarder wordt.”

Jaap en Niels voelen zich deel van de gemeenschap. “Uiteraard moesten we in het begin aan elkaar wennen. Wij zijn niet opgegroeid op het platteland, maar zijn zij-instromers die het allemaal ineens heel anders willen gaan doen. Dat is lastig, want ook in deze omgeving is de honger naar grond groot, juist omdat boeren worden aangemoedigd hun grond te extensiveren. Veel boeren hadden ‘onze’ grond dus ook graag willen hebben.”

“Aanvankelijk werd er nog wat meewarig gekeken naar de keuzes die we als beginnende boeren maakten. Gezien het uiterst natte voorjaar hebben we een aantal keuzes ook bij moeten stellen. En toen viel over en weer het kwartje. Zij zagen in dat ook wij bezig zijn met een zoektocht naar een toekomstbestendige boerderij. Eigenlijk zitten we dus in hetzelfde schuitje en we weten van elkaar dat dit niet bepaald eenvoudig is. Als je bijvoorbeeld vastzit aan meerjarige contracten met zuivelcoöperaties kun je als boer niet zomaar overgaan naar plaatselijke afzet. Van onze kant hebben we nog meer bewondering gekregen voor het boerenambacht. De kennis van zaken en de passie is enorm. We hebben elkaar gevonden en helpen elkaar nu op weg naar een betere toekomst voor iedereen.”

“Je kunt het vak niet vanuit een groene bubbel leren”

“Wat we ook hebben geleerd, is dat de plannen die je in je eigen bubbel maakt niet altijd uitkomen. We zijn blij dat we ons jaren hebben kunnen voorbereiden om de stap te maken. Alles hadden we ingevuld, ingekleurd en doorgerekend. Tot en met 2028 wisten we per maand wat de kosten en opbrengsten zouden gaan worden. Kortom, een prachtig plan op papier, maar als je uit je groene bubbel komt, blijkt het groene landschap toch wel anders te zijn. We hebben veel supporters gehad, die ons vanaf de zijlijn hebben aangemoedigd. Die waren en zijn nog altijd van groot belang. Alleen kun je het vak niet vanuit een groene bubbel leren. En juist omdat de realiteit zo anders is, heeft dit onze waardering voor de traditionele boer verder vergroot. We hebben ook geleerd dat we niet langer per se het goede voorbeeld hoeven te zijn. We voelen ons nu onderdeel van een transitie waar iedereen bij nodig is.”

Droom 
De vraag is hoe je een stuk land van bijna 18 hectare kan laten floreren, niet alleen nu maar ook voor vele generaties hierna. Plannen zijn er genoeg, onder andere de aanplant van bomen. Maar in eerste instantie kozen ze voor een tuinderij van een halve hectare. “Dit is nu eenmaal de snelste manier om inkomsten te verwerven. Op 8 oktober 2022 zijn we gestart met een crowdfunding-campagne. Binnen 2,5 maand hadden we al 266.000 euro opgehaald. Dit dankzij de overtuiging van meer dan 150 huishoudens die met alle liefde onderdeel willen zijn van een gezond, lokaal en bovenal herstellend voedselsysteem. Momenteel staat de teller op 330.000 euro en 179 investeerders. Dit jaar starten we een nieuwe campagne. Bemoedigend en hoopvol”, aldus Jaap.

“Erve Kiekebos moet niet alleen een natuurlijk landschap zijn, maar ook een inspirerende ontmoetingsplaats voor betrokken mensen die mee willen werken aan de transitie. Mensen kunnen nog steeds mede-eigenaar worden van Erve Kiekebos. Een prachtig avontuur met een fantastische bestemming voor iedereen.”

Niels Moshagen en Jaap Fris van Erve Kiekebos. Foto: Jurjen Drenth

Alles kwam bij elkaar
Jaap en Niels zijn al compagnons sinds 2015. Daarvoor werkten ze allebei in de wereld van de creatieve concepten en strategie & marketingadvies, waar ze een goede boterham mee verdienden. Er ontbrak echter iets cruciaals en dat was zingeving. Samen richtten ze allerlei sociale en duurzame initiatieven op, zoals een ondernemersschool voor vluchtelingen, een uitrolbaar zonnetapijt voor kunstgrasvelden, een coworking community in Enschede en de Social Impact Days in Overijssel. Mooie initiatieven, maar de echte focus ontbrak. Na vele gesprekken, met name over voedselproductie, de landbouw en de bodem, viel uiteindelijk het kwartje. Jaap en Niels willen boer worden. Al hun ideeën, ervaringen en vaardigheden bleken te passen in de regeneratieve gemeenschapslandbouw waar ecologie, samenleving en economie samenkomen. Er volgde een zoektocht en die leidde dankzij Lenteland naar Erve Kiekebos.

“We moeten niet wijzen naar de boer, maar vooral naar onszelf kijken”

Zo’n zoektocht was bepaald niet eenvoudig. “We hadden geen familie met een boerderij en ook geen grote zak met geld. We hebben ons vervolgens verdiept in de commons, gezamenlijk eigenaarschap en beheer over een stuk grond. Zo kwamen we Damaris Matthijsen van Economy Transformers. tegen. Zij is van mening dat grond geen onderdeel moet zijn van het economische systeem. Deze tijd geeft heel duidelijk aan waarom dit zo zou moeten zijn. Onze grondprijzen zijn zo hoog dat boeren niet goed voor de bodem kunnen zorgen, maar het uiterste uit de grond moeten halen om te kunnen overleven. Daarom moeten we niet wijzen naar de boer, maar vooral naar onszelf kijken. Consumenten, boeren, politiek en bedrijven hebben die samen zo gecreëerd. Dit moet je dus anders willen inrichten.”

Maar hoe begin je? Jaap en Niels werkten het plan wat ze voor ogen hadden uit. Bijna waren ze begonnen in de buurt van Zwolle, maar dat was een langzaam proces. Toen kregen ze te horen dat Lenteland op zoek was naar regeneratieve boeren voor Erve Kiekebos. “Alles kwam bij elkaar.”

Eigendom
Ook het eigendomsvraagstuk is cruciaal. Jaap en Niels zien drie lagen van eigenaarschap: het juridische, het economische en het creatieve eigenaarschap. Het juridische eigenaarschap is als volgt geregeld: de grond is toegewezen aan een stichting en hierin is vastgelegd dat de grond niet overdraagbaar is, niet kan worden verkocht en alleen regeneratief beheer als bestemming heeft.

Met behulp van Lenteland en Gijsbert Koren (WeAreStewards) omarmden ze het steward ownership. Daarmee is de boerderij eigenaar geworden van zichzelf en kan de boerderij nooit verkocht worden. De economische eigenaren zijn burgers, omwonenden, consumenten, organisaties, leveranciers, etc.

Het creatieve eigendomsvraagstuk was een zoektocht. Eén van de afspraken is dat de economische én de juridische eigenaar het vertrouwen en het mandaat voor het beheer en de bewerking van de grond aan de creatieve eigenaars geven en dat zijn in dit geval Jaap en Niels.

Door deze uitgangspunten is de boerderij middel geworden en geen doel. “Doel is ervoor te zorgen dat de boerderij en de omgeving zo veerkrachtig mogelijk worden. Dat kun je onder meer bereiken door verschillende gewassen bij elkaar te zetten, door boslandbouw toe te passen en met een holistische kijk op het middel, de boerderij. “Wil je een toekomstbestendige boerderij dan kan het niet anders dan dat je ook over de bredere context dan alleen het boerenbedrijf moet nadenken, ecologisch en dús ook economisch.”

“Ik woon nu op een gemeenschapsboerderij en in feite bezit ik zelf niets meer. En voor mij is dat uiteindelijk de echte rijkdom en ultieme vrijheid. Ik zou niet anders willen. Wouter Veer van Lenteland geeft ons ook het vertrouwen dat het goed komt. Niet alleen nu, maar ook later als we oud zijn en niet meer in staat zijn om als boer te werken. Samen zoeken we mogelijkheden om ook dan inkomen te genereren. Vertrouwen is daarbij het sleutelwoord. Vertrouwen kun je uiteindelijk alleen uit jezelf halen. Zolang je het leven door je heen voelt stromen, is dat vertrouwen er. Dat noem ik niet naïef, maar optimistisch.”

Foto header: Jurjen Drenth

Dit is een bewerking van het artikel dat in de zomereditie 2023 is gepubliceerd in het New Financial Magazine, een van de uitingen van de stichting New Financial Forum. De stichting bundelt krachten, ideeën, inspiratie en best practices van positief ingestelde mensen die een bijdrage leveren aan een nieuwe economie, dienstbaar aan mens, dier en aarde.

Ron van Es (School for Purpose Leadership) maakt een podcastserie met Jaap Fris en Niels Moshagen van Erve Kiekebos en de interactie met hun omgeving. De zeven afleveringen worden de komende weken op MaatschapWij gepubliceerd.