Recht doen aan de natuur

“Niemand betwist het recht van een mens om te leven, maar waarom geldt dit dan niet voor andere levende wezens? Natuurlijk ben ik boos en gefrustreerd hoe we als mensheid omgaan met de natuur, hoe we onszelf boven de natuur stellen en onze toekomst aan het vernietigen zijn. Maar ik ben ook hoopvol”, aldus milieujurist Jessica den Outer, auteur van het boek ‘Rechten voor de Natuur’.

Jessica ging op haar zestiende rechten studeren en op haar drieëntwintigste werd ze erkend als één van de jongste experts op het gebied van rechten voor de natuur binnen het Harmony with Nature-netwerk van de Verenigde Naties. Inmiddels heeft ze de Verenigde Naties toegesproken en weet ze bij steeds meer Nederlandse politici de rechten van de natuur (hoger) op hun agenda te krijgen. Ze heeft een wereldwijd netwerk van mensen die betrokken zijn bij succesvolle initiatieven om natuur een rechtspersoonlijkheid te maken en is betrokken bij tal van Nederlandse initiatieven zoals het project Maas in de Wet.

“In 2019 constateerde de Verenigde Naties dat de Rechten voor de Natuur de snelst groeiende juridische beweging van de eenentwintigste eeuw is. Bovendien zijn er wereldwijd steeds meer succesvolle burgerinitiatieven die de natuur een juridische stem hebben gegeven en zijn er ook positieve ontwikkelingen in Nederland.“De natuur heeft altijd al een stem gehad, maar nu is het tijd om te leren luisteren.”

Passie voor natuur én recht

Jessica specialiseerde zich tijdens haar studie Rechten in Milieurecht. “In dit vak kon ik mijn passie voor natuur én recht kwijt. Wel zag ik in dat je de rechtspraak zelf er niet mee kon veranderen. De huidige rechtspraak gaat namelijk uit van een heel eenzijdig wereldbeeld waarin de mens centraal staat en waarin de mens belangrijker is dan de natuur. Ik heb daar nooit in geloofd.”

In 2017 las ze een artikel waarin stond dat Whanganui uit Nieuw-Zeeland als eerste rivier ter wereld rechtspersoonlijkheid had gekregen. “Het kwartje viel meteen. Ik besloot mijn eindscriptie te schrijven over de rechten van de natuur en zocht naar meer voorbeelden en projecten uit andere landen. In feite is dit de basis van mijn boek geworden.”

De implicaties van de natuur als rechtspersoon zijn enorm. “Wat zijn bijvoorbeeld plichten en aansprakelijkheden van een rivier? Raken we zo niet verstrikt in een juridisch web met ingewikkelde obstakels? Als de rivier overstroomt en schade veroorzaakt aan dorpen en steden, kun je de rivier dan ook voor de rechter slepen? En wat betekent dat dan? In de landen waar rechten voor de natuur zijn erkend, worden voogden aangewezen die de bevoegdheden krijgen om de belangen van de natuur te dienen, zoals bijvoorbeeld in 2019 is gebeurd met de rivier Turag in Bangladesh. De juridische status als rechtspersoon gold voor alle ruim tweehonderd rivieren in het land en werd verbonden aan zeventien concrete actiepunten om de rivieren te herstellen en te beschermen. Er werd een commissie in het leven geroepen die de belangen van de rivieren vertegenwoordigen. De commissie was in feite de voogd die de rechten van de rivieren moest verdedigen. En met succes. De rivier is ietsje schoner geworden, omwonenden gaan bewuster met de natuur om en de stem van de rivier wordt meer meegewogen in politieke beslissingen.”

“Uiteraard bevind ik me in een bevoorrechte positie dat ik als activist kan en mag optreden, dat ik mijn visie kan uiten en mensen kan oproepen om voor de natuur op te komen. In andere landen is dit vaak een stuk lastiger. Ik spreek bijvoorbeeld regelmatig met advocaat Hugo Ivan Echeverría uit Ecuador die betrokken is in rechtszaken voor rechten voor de natuur. Hij vertelde mij dat als je daar het gevecht aangaat tegen grote vervuilers bedreigingen schering en inslag zijn.”

Volgens Jessica staan we aan de vooravond van een ander rechtssysteem. “Als voogden rechten krijgen om namens de natuur te spreken, krijg je een ander democratisch systeem. Belangrijk hierbij is dat recht wordt gesproken mede namens de mensen die afhankelijk zijn van bijvoorbeeld een rivier voor hun levensonderhoud. Rechten voor de natuur kan niet zonder inspraak van lokale gemeenschappen. Ook het onderwijs zal aangepast moeten worden bij dit nieuwe democratische systeem. We zullen de overstap moeten maken van een antropocentrisch naar een ecocentrisch wereldbeeld. Belangrijk is ook dat mensen wel toegang tot het recht hebben. Je kunt wel zeggen dat ieder mens de mogelijkheid heeft om een rechtszaak te beginnen tegen bedrijven of de staat die de natuur aan het vernietigen zijn, maar als je als belanghebbende niet beschikt over financiële middelen of toegang tot de rechtspraak om een rechtszaak te beginnen, dan heb je nog niet veel aan zo’n toezegging. Bovendien zul je een eventuele uitspraak van de rechter in het belang van de natuur ook moeten kunnen handhaven.”

Het belang van burgerinitiatieven

In Nederland gaan de ontwikkelingen volgens Jessica nog niet snel genoeg. “Waar ik op hamer en waar ik me de komende tijd ook absoluut op wil focussen is het enorme belang van burgerinitiatieven.De sleutel tot verandering ligt bij de burgerbewegingen. In de landen waar de natuur wel rechten heeft verkregen, waren het de burgers die het initiatief namen. Als burgers hebben we een enorme macht en door samen op te trekken, kun je het verschil maken.”

Zo was Jessica betrokken bij de petitie ‘Maas in de Wet’ die pleit voor rechten voor de Maas. Dit om een structurele oplossing te vinden voor de vervuilingsproblemen. Conclusie van een projectgroep bestaande uit natuurliefhebbers, advocaten, ondernemers en andere betrokken burgers was dat de Maas bepaalde fundamentele rechten moet bezitten die rivieren in andere landen ook hebben. Dat wil het zeggen: het recht om te stromen, het recht om de essentiële ecologische functies in haar ecosysteem uit te voeren, het recht om vrij te zijn van verontreiniging, het recht om te voeden en te worden gevoed door een gezonde watervoerende laag in de ondergrond, het recht op inheemse biodiversiteit en het recht op herstel.

Bij de petitie waren nadrukkelijk ook jongeren betrokken. Zij gingen aan de slag in het kader van het eerste groene traineeship Rechten voor de Natuur, genaamd ‘Maak de Maas de Baas’ dat Jessica samen met het Instituut voor Natuureducatie Nederland heeft opgezet.

In totaal waren er 9500 handtekeningen verzameld. De tweede-Kamer-commissieleden van de Partij voor de Dieren, D66, GroenLinks en de SP namen op 29 maart 2022 de petitie aan. Maar sindsdien bleef het stil. “Dat is uiteraard frustrerend”, aldus Jessica. “Ik kwam erachter dat je als burger wel het recht hebt om een petitie in te dienen bij de politiek, maar dat de politiek geen plicht heeft om hier ook iets mee te doen. Neemt niet weg dat ook dit bijdraagt aan meer bewustwording onder politici.”

De roep om rechten voor de Waddenzee is ook al langer te horen. “Al sinds 2018 zijn verschillende groeperingen bezig om de Waddenzee rechten te verlenen. Eind 2022 overhandigde de Waddenacademie een rapport van onder meer Nyenrode-wetenschappers aan de minister voor Natuur en Stikstof. Hierin stond onder meer dat er – naar analogie van de waterschappen – geen juridische obstakels zijn om de Waddenzee tot rechtspersoonlijkheid te maken. Geopperd werd om een nieuwe rechtspersoon in het leven te roepen in de vorm van een ‘Natuurrechtspersoon’ of een ‘Natuurschap’. Ook hier zie je dat de politiek steeds meer oor heeft voor dit soort ideeën. Sterker nog, de Partij voor de Dieren is bezig met een voorstel waarin de rechten voor de natuur worden vastgelegd in de grondwet. Een voorstel waar ik zelf ook voor pleit, ook al is dit uiteraard een lang traject. D66 pleit ervoor om van de Waddenzee een juridische proeftuin te maken. Daarbij moeten vragen worden beantwoord als: wat zijn precies de rechten van de Waddenzee en wie kan de Waddenzee representeren.”

“Toekomstdenken blijft mijn drijfveer, zaadjes planten om een nieuwe democratie te bewerkstelligen waarin het normaal is dat de natuur rechten heeft. Dat begint met verdergaande bewustwording. Daar draag ik graag aan bij.”

Jessica den Outer (1996) is auteur van het boek Rechten voor de Natuur. Ze studeerde internationaal & Europees recht, heeft een master in internationaal milieurecht en is sinds 2017 betrokken bij de Rechten voor de Natuur-beweging. In 2019 werd ze erkend als één van de jongste experts op dit gebied binnen het Harmony with Nature-netwerk van de Verenigde Naties. Samen met collega’s zette ze het Earth Advocacy Youth en de Rights of Nature Consultants op.

Headerbeeld: Michel Porro.

Dit is een bewerking van het artikel dat in de wintereditie 2023 is gepubliceerd in het New Financial Magazine. Een van de uitingen van de stichting New Financial Forum. De stichting bundelt krachten, ideeën, inspiratie en best practices van positief ingestelde mensen die een bijdrage leveren aan een nieuwe economie, dienstbaar aan mens, dier en aarde.