Ons leven voor en na een bosbrand die ons leven op z’n kop zette

Portugal wordt al maanden getergd door verschrikkelijke bosbranden die totaal uit de hand lopen en niet meer kunnen worden gestopt. Alleen al in augustus gingen 278.000 hectare bos in vlammen op. Eind juli, de 28ste om precies te zijn, begon er zo’n vuur op een aantal kilometer afstand van onze boerderij. We waren op dat moment met z’n zessen thuis: vier volwassenen (ikzelf, m’n man Filipe, z’n broer Renato en hun moeder) en onze twee dochters (Ami 9 en Fia 6). We wisten maar net te ontkomen aan de vuurzee. Onze regeneratieve boerderij niet.

Toen we naar Portugal vertrokken, wisten we dat bosbranden een gevaar waren. Dit weet elke Portugees, en omdat mijn man Portugees is, was dit niet iets waar we nog nooit over na hadden gedacht. Sterker nog, het is iets waar we elk jaar voor vrezen, en waar we zelfs op voorbereid zijn. We proberen ons land al iets meer dan twee jaar te regenereren met zaken als: continue grondbedekking, keyline design voor betere waterretentie, het strategisch begrazen van onze weides met schapen en kippen en het aanplanten van vele nieuwe bomen.

Optimism bias
Je bent op de hoogte van het gevaar, maar toch doet het menselijk brein iets interessants: ook al weet je dat de kans bestaat dat dit jou overkomt, je denkt toch altijd: dat overkomt ons vast niet, dat gebeurt hoogstens bij een ander… Dit wordt in de psychologie optimism bias (ook wel optimismevertekening of onrealistisch optimisme genoemd). Het betekent dat mensen de kans dat hen iets slechts overkomt systematisch onderschatten, terwijl ze de kans dat hen iets goeds treft vaak overschatten. Het is een beschermingsmechanisme van het brein: het helpt ons om niet voortdurend in angst te leven, maar maakt ons tegelijk ook soms kwetsbaar omdat we risico’s bagatelliseren (“dat gebeurt een ander, niet mij”).

Ik geloof zelf dat het leven in een optimism bias ons meer brengt dan dat het ons afneemt. Dit zowel door geleefde ervaring als door interessante studies die dit bewijzen. Het positieve wereldbeeld dat voortkomt uit een optimisme-vertekening fungeert als motor voor gezondheid, motivatie en succes: wie gelooft dat de toekomst kansen biedt, is eerder bereid moeite te doen om die kansen waar te maken. Leven met een optimism bias is dus geen naïef wegkijken van risico’s, maar een bewezen kracht die ons meer brengt dan het ons afneemt.

“Leven met een optimism bias is een bewezen kracht die ons meer brengt dan het ons afneemt”

Onderzoek van de Harvard School of Public Health (2019) onder meer dan 70.000 vrouwen liet zien dat optimisten tot wel vijftien procent meer kans hebben om ouder dan 85 te worden, terwijl psycholoog Martin Seligman en collega’s binnen de positieve psychologie aantoonden dat optimisme leidt tot betere prestaties en meer doorzettingsvermogen. Ook Carver & Scheier (1985) toonden aan dat een optimistische houding mensen veerkrachtiger maakt bij stress en tegenslagen. Natuurlijk kan optimisme ons soms doen onderschatten hoe groot een gevaar is, maar de balans slaat duidelijk door naar de voordelen. Kortom, het leven in een optimism bias vergroot niet alleen ons welzijn, maar ook onze kans op een zinvol en succesvol bestaan.

Een vereiste voor dit succes, in mijn geval althans zal ik meteen toegeven, is dat elke optimist baat heeft bij een pessimist (of zoals Filipe zichzelf zou noemen, een realist) aan zijn of haar zijde om dingen in balans te houden!

“Elke optimist heeft baat bij een pessimist”

Maar ja, zelfs met een positieve blik trek je soms aan het kortste eind… en redt je optimisme je dus niet!

Vuurzee
Zodoende dus op deze maandagmiddag om een uur of vijf. Toen we in tien minuten tijd een grote rookpluim zagen veranderen in een vuurzee die de helling van de berg afrolde en, terwijl we onze tasjes aan het pakken waren, zich vermenigvuldigde in nieuwe brandhaarden op een kilometer afstand van de vuurlinie. Tot onze grote schrik ontstond er plots een totaal nieuwe brandhaard op onze enige uitweg, en wat begon als een kalm voorbereiden op vertrek, veranderde in een aantal seconden in totale paniek, die ertoe leidde dat we met huilende kinderen door een vuurzee wegreden (bekijk hier de video van ons vertrek). Gelukkig zijn we er allemaal heelhuids vanaf gekomen. Het vuur vrat in een razend tempo alle vegetatie om zich heen op, en werd met man en macht bestreden door brandweerlui in auto’s, vliegtuigen en helikopters. Maar het mocht niet baten. Het vuur strekte zich nog vele kilometers verder uit en deze specifieke bosbrand verslond 4000 hectare. Later begonnen er meerdere branden die nog vele malen groter zijn geworden.

Dieren
De grootste stress, op die dag, kwam van het feit dat we niet wisten of onze dieren (honden, kippen, schapen, varkens) het zouden overleven. We hadden immers geen tijd om ze te evacueren. Urenlang was alles om ons heen een dikke rookwolk. We hadden onderdak bij een vriendin in huis en we konden niks, behalve toekijken terwijl onze hele omgeving afbrandde. De sfeer op straat was er een van ongeloof, van paniek en van verdriet. Mensen probeerden hun tuinen en landjes te beschermen door ze te bewateren met tuinslangen. Onze lieve buurvrouw was naar haar brandende stuk land gerend om haar olijfbomen te redden en werd door de brandweer daar onder dwang weggehaald. Dit was alles wat ze had: haar huisje, haar dieren en haar bomen. Het was allemaal een onwerkelijke nare droom.

“Onze honderdjarige bomen stonden als kaarsen af te fakkelen”

Toen het ergste voorbij was, gingen mijn man en zijn broer kijken wat er over was van onze mooie groene regeneratieve boerderij. Eerst kregen we het blijde nieuws dat onze honden en de meeste van onze dieren het hadden overleefd en ons huis nog stond, zonder enige schade! Een wonder! Ook onze koelcel en onze grotere productietuin waren zo goed als onaangeroerd.

Maar de rest… die was opgegaan in vlammen. Onze honderdjarige bomen stonden als kaarsen af te fakkelen, onze jonge boomgaarden die we hadden aangelegd in de afgelopen twee jaar, morsdood. Onze bovengrondse irrigatiesystemen, de gehele omheining van onze 5,5 ha boerderij en de elektra-installatie waren ook afgebrand. Onze dierenstal die we hadden verfraaid met hout, was nu niks meer dan een verkoolde schuur van betonblokken. Onze kleinere groenteplots waren weg, en de oude wijngaard was ook afgefakkeld, samen met het oude dennenbosje en vele jonge eiken, mimosa’s en kaki-bomen.

(emotionele) Klap
Een flinke emotionele klap, die de eerste dagen niet eens helemaal doordrong. Het eerste moment waarop we terugkwamen op de boerderij was erg onwerkelijk. Wat vroeger mooie bomen waren en vruchtbare groene grond, was nu een zwart veld vol as. We hadden de boerderij nog nooit zo ‘naakt’ gezien. Je kon nu elke oneffenheid in het landschap zien, elke kuil, elke steen. Het was onwerkelijk. Een soort maanlandschap met verkoolde bomen. De stilte die er hing: geen krekel, geen vogel, geen bij. De stilte was oorverdovend. Waar het vroeger vol leven was, was nu enkel de geur van rook over. Elke keer als we er terugkwamen van een bezoek leek het alsof we in een koolmijn hadden gewerkt.

“Het was onwerkelijk, een soort maanlandschap met verkoolde bomen”

Wij boeren regeneratief, dat betekent dat we ons land proberen te voeden, het te herstellen en veerkrachtiger te maken. En een groot deel van die strijd in onze regio is het behouden van water. We hebben hier namelijk te maken met enorme desertificatie.

Juist daarom was dit een klap: wij probeerden namelijk al twee jaar om de natuur te steunen, en toch werd een substantieel deel van ons land en werk in één middag grotendeels verwoest. Het zette ons aan het denken: hoe goed had onze boerderij zich werkelijk gehouden? Wat waren de sterke punten en waar zaten de zwaktes? En hoe sluiten de officiële regels en brandpreventieplannen eigenlijk aan bij de realiteit van boeren die water willen vasthouden in het landschap?

“Een substantieel deel van ons land en werk werd in één middag grotendeels verwoest”

Tegenstrijdig
Dat laatste vooral is erg tegenstrijdig, want regels in Portugal dicteren dat je al je land moet ploegen, dat je zo weinig mogelijk lage vegetatie op je land mag hebben en dat je geen bomen in de buurt van je huis mag plaatsen. Deze praktijken zorgen juist voor meer erosie en voor minder waterretentie… Ons werk om erosie tegen te gaan en biodiversiteit te bevorderen had al wel effect: sommige stukken land bleven verrassend groen, loofbomen weerstonden de vlammen beter dan naaldbomen, en onze grootste gebouwen waren door goed graasbeheer op open plekken veilig gebleven. Maar hoe was de schade geweest als we alles hadden geploegd? Deze vragen kwamen onherroepelijk naar boven.

Onze conclusie is vooral dat regelgeving nog te veel bijdraagt aan degeneratie die op zijn beurt weer zorgt voor verdere desertificatie, die een landschap juist weer brandgevoelig maakt. Dit moet anders. Regeneratie van het landschap is een proces dat tijd nodig heeft. En als je grote spelers en de overheid niet meekrijgt in het proces om waterretentie in het landschap voorop te stellen, dan vecht je tegen de bierkaai. Ook spelen er andere factoren, zoals dat veel branden helaas gesticht worden door pyromanen, maar ook door dubieuze figuren in de zakenwereld, die winst behalen door hele stukken land af te branden. Dit is bijvoorbeeld het geval in de houtindustrie, waar bossen worden afgebrand om verzekeringsgelden op te strijken, of zoals nu wordt beticht (nog niet bewezen) om lithiummijn-vergunningen te krijgen.

Portugal staat ook vol met hoog brandbare monoculturen van dennenbomen en eucalyptus. Die zijn door de hoge concentratie van hars en olie hoog vlambaar en ze trekken enorme hoeveelheden vocht uit de grond, terwijl ze bijna niet bijdragen aan bodemvruchtbaarheid, waterretentie of de lokale economie.

Weerkrachtig
Nu zijn we bezig met het maken van een nieuw, nog weerkrachtiger design, dat ons in de toekomst beter zal beschermen. Regeneratieve landbouw is een proces van jaren, het is geen 1-2-3-oplossing. Maar toch gaan we liever door met dit soort landbouw, dan dat we elk jaar de grond opentrekken en bijdragen aan een nog sneller degenererend systeem.
Ons project is nog jong en was nog niet sterk genoeg om een vuur van deze omvang tegen te houden. Maar juist dit leert ons hoe urgent en belangrijk ons werk is! En dit sterkt ons gevoel dat wat we doen, juist zo nodig is!

”We zien het als een kans om als een feniks uit de as te herrijzen”

We zien dit als een kans. Om als een feniks uit de as te herrijzen. We gaan het hier niet alleen herstellen, maar ook mooier en veerkrachtiger terugbouwen. De brand heeft ons geleerd waar de zwakke plekken liggen en hoe we ons land nog beter kunnen inrichten. We willen nog méér dichtbeschutte, schaduwrijke loofbomen aanplanten, brandgangen creëren die biodiversiteit én veiligheid combineren, en ons watersysteem verder uitbreiden zodat onze bodem vochtiger blijft in droge zomers. Wat het vuur niet verbrandde, was onze motivatie. Integendeel: die is nu sterker dan ooit.

“Wat het vuur niet verbrandde, was onze motivatie”

Campagne
De afgelopen twee jaar hebben we bovendien gemerkt hoe diep onze gemeenschap, zowel lokaal als online, met ons verbonden is. Binnen enkele uren na de brand stroomden berichten van steun binnen. Buren kwamen langs, vrienden namen ons in huis op, volgers uit heel de wereld vroegen hoe ze konden helpen. Delen van onze boerderij waren nog niet sterk genoeg om zich te redden, maar onze verbinding lokaal en internationaal was sterk genoeg om ons wel te redden en ons kracht te geven.
We hebben inmiddels een GoFundMe campagne opgezet waar mensen kunnen bijdragen aan de heropbouw van onze regeneratieve boerderij. Met jullie steun willen we niet alleen herstellen, maar ook uitbouwen: we willen van onze plek een centrum maken waar mensen kunnen leren over regeneratieve landbouw, waar kookworkshops plaatsvinden met onze eigen oogst, waar lezingen worden gegeven, en waar cursussen mensen de vaardigheden geven om te zorgen voor nutriëntrijk voedsel dat verbouwd wordt in harmonie met de natuur.

“Zelfs na de zwartste nacht komt er een nieuwe dageraad”

En dus blijven wij, zelfs na deze ramp, doorgaan met een zonnige vooruitblik op de toekomst. Deze ervaring heeft ons niet gebroken, maar gevormd. Ze heeft ons nóg gemotiveerder gemaakt om door te gaan met wat we al deden: het herstellen van een ecosysteem en het creëren van een toekomst waarin mensen kunnen genieten van overvloed. Overvloed die bestaat uit gezonde voeding, sterke lokale én internationale gemeenschappen, en een landschap vol schoonheid en leven. Uit de as bouwen we verder, met hoop, met liefde voor de natuur en met het geloof dat zelfs na de zwartste nacht, er altijd een nieuwe dageraad komt.

Tekst: Sophie de Jong
Sophie is mede-oprichter van The Farming Chefs. 

Foto header: The Farming Chefs