Hoe zou de wereld eruitzien als ieder bedrijf een stoel aan de bestuurstafel reserveert voor de Aarde?

Tata Steel, Shell en 3M moesten zich afgelopen jaren in de rechtbank verantwoorden voor het veroorzaken van schade aan de Aarde. Een gang naar de rechter is een krachtig middel om bedrijven ter verantwoording te roepen, maar het had niet zo ver hoeven komen als deze bedrijven de Aarde in haar bestuur hadden gehad. Hoe zou de wereld eruitzien als ieder bedrijf een stoel aan de bestuurstafel reserveert voor de Aarde? Bedrijven als Faith in Nature, YouBeDo en Het Nieuwe Instituut zijn erin geslaagd de Aarde formeel zeggenschap in hun onderneming te geven. Dit is hoe ze dat deden. 

In verscheidene inheemse culturen is het gemeengoed dat de Aarde – of onderdelen daarvan – een stem hebben. Zo kent de Maori-cultuur in Nieuw Zeeland een wereldbeeld waarin stewardship (rentmeesterschap) voor de omgeving centraal staat. En gaat zij uit van het principe van ‘kaitiakitanga’ – voogdij van natuurlijke hulpbronnen – waarbij deze bronnen worden gewaarborgd voor toekomstige generaties. 

Dit staat lijnrecht tegenover het westerse principe van eigendom en het recht om deze bronnen te verkopen. In ons land wordt natuur met name gezien als een bron van leven en welvaart: de Aarde voorziet ons van voedsel, inkomsten en dient als plek om te wonen en te recreëren. Bedrijven, uitzonderingen daargelaten, zijn gericht op winst en niet ingericht om de belangen van een stakeholder als de Aarde te laten meewegen. Dat dit tot tekortkomingen leidt, tonen de vervuilings-rechtszaken aan. Het moet dus anders. 

De Aarde als stakeholder

In 2019 verklaarde de Business Roundtable, de grootste belangenclub van het Amerikaanse bedrijfsleven, dat bedrijven meer moeten doen dan alleen winst maken en meer oog moeten hebben voor hun stakeholders. Inmiddels stellen de meeste bedrijven dat ze duurzaamheid hoog op de agenda hebben staan.

Om deze verantwoordelijkheid echt kracht bij te zetten, zouden bedrijven andere stakeholders – zoals de Aarde – ook echt invloed moeten geven.  Want letterlijk ieder bedrijf, iedere organisatie, heeft te maken met de Aarde. Als bedrijf kun je niet los van haar opereren: het is de leefwereld om ons heen, en zonder een leefbare Aarde valt er niks te ondernemen.

Maar het kan lastig zijn om de Aarde als stakeholder te erkennen. Ze is verschillend van andere groepen stakeholders: in tegenstelling tot bijvoorbeeld medewerkers, heeft de Aarde niet letterlijk een eigen stem. Ten tweede is het soms lastiger om het domein ‘aarde’ te omlijnen. Als een bestuur het aantal vakantiedagen van medewerkers wil inkorten om kosten te besparen, is het nogal duidelijk dat dit direct invloed heeft op een bepaalde stakeholdergroep. Maar wil een bedrijf een nieuwe vestiging openen naast een natuurgebied, dan is het complexer om te bepalen hoe de stakeholder Aarde daarmee beïnvloed wordt. Toch zijn er een aantal concrete manieren waarop je als bedrijf de Aarde een stem kunt geven.

De Aarde als directeur

Het Britse cosmeticabedrijf Faith in Nature paste in 2022 haar juridische structuur aan om de natuur stemrecht op het hoogste bestuursniveau binnen de onderneming te geven. De natuur zit nu aan tafel naast de CEO (Chief Executive Officer) en de CFO (Chief Financial Officer). Aanvankelijk wilde het bedrijf de natuur volledig de baas laten zijn, maar dit bleek in juridische zin niet mogelijk. Een positie op gelijke voet met de andere directeuren kon wel in het Engelse rechtssysteem.

In de praktijk houdt het in dat de positie van de Aarde aan de bestuurstafel wordt ingevuld door een roulerend gezelschap van milieu-experts die spreken namens de natuur. De juridische bevoegdheid om te spreken namens de natuur kun je in deze constructie vergelijken met een voogd (guardian) die mag spreken namens een ander.

Het bedrijf zegt over de ‘nieuwe’ directeur: “De aanwezigheid van deze voogd voor de Natuur zal fundamentele invloed hebben op hoe we zaken doen en zal borgen dat de Natuur een stem heeft en een stoel aan de bestuurstafel tijdens grote besluiten.” Om andere bedrijven te inspireren delen ze in hun blauwdruk stap voor stap op welke manier de stem in het Britse rechtssysteem verankerd is.

De Aarde in de ledenraad

De oprichters van de Nederlandse boekenwebsite YouBeDo geloven dat de Aarde systemisch moet worden meegenomen in de besluitvorming van elk bedrijf. YouBeDo is een coöperatie. Sinds 2021 heeft de Aarde juridisch stemrecht in de coöperatie. Een coöperatie bestaat uit leden: deze zijn allemaal mede-eigenaren. Wat YouBeDo gedaan heeft, is een extra ledencategorie creëren ‘Aardeleden’. 

Een aantal keer per jaar vergadert de ledenraad en zijn twee Aardeleden aanwezig om hun stem te geven – door de bril van de Aarde – over de belangrijke besluiten van de coöperatie. Een van de twee leden is Henry Mentink – een ervaren sociaal ondernemer en de drijvende kracht achter het initiatief om de Aarde op de UNESCO-werelderfgoedlijst te krijgen. 

De Aarde als aandeelhouder

Patagonia haalde in 2022 wereldwijd de krantenkoppen met hun statement: “Earth is now our only shareholder.” Dat klinkt ongelooflijk, maar wat houdt dat in de praktijk in? Outdoor kledingmerk Patagonia was na 50 jaar nog altijd in handen van de oprichter, Yvon Chouinard, en had dus maar één aandeelhouder: hijzelf. Omdat hij al voorbij de tachtig was en wilde dat de missie van het bedrijf voort zou blijven bestaan na hem, besloot hij om het bedrijf steward-owned te maken. 

Steward-ownership is een alternatief model voor bedrijfseigendom. In conventionele bedrijven hebben aandeelhouders (oprichters, beleggers, investeerders of bestuurders met aandelen) zowel stemrecht als winstrecht. Dat kan ervoor zorgen dat de belangen van de aandeelhouders voorop staan, waardoor vol wordt ingezet op winstmaximalisatie. En dit komt de Aarde niet ten goede. Door een bedrijf steward-owned te maken wordt juridisch geborgd dat winst de missie moet dienen.

Dit sprak Chouinard aan, en hij deed afstand van zijn aandelen. Deze werden gesplitst in twee typen, aandelen met stemrecht en aandelen met winstrecht. De aandelen met stemrecht (oftewel de macht over het bedrijf) ging naar een nieuwe entiteit: de Patagonia Purpose Trust. Deze wordt bestuurd door stewards – mensen die de waarden van het bedrijf borgen en geen financieel gewin hebben. De aandelen met winstrecht stopte Chouinard in een non-profitorganisatie: de Holdfast Collective. Deze nieuwe aandeelhouder heeft geen zeggenschap. Als Patagonia besluit om dividend uit te keren, gaat dat naar deze aandeelhouder, de Holdfast Collective.

In het geval van Patagonia heeft de Aarde geen stem in het bedrijf, maar is het de ontvanger van dividend: een positie die bij de meeste bedrijven aan eigenaren of aandeelhouders is toebedeeld. De Holdfast Collective heeft als missie om de Aarde te beschermen door klimaatverandering tegen te gaan. Indirect is de Aarde de enige (economische) aandeelhouder geworden van Patagonia. De werknemers werken dus niet om winst te genereren voor investeerders of oprichters, maar voor de Aarde. 

De groene (activistische) aandeelhouder

Zoals al eerder gezegd, streven aandeelhouders vaak financiële doelen na en die zijn niet altijd in het belang van de natuur. Tenzij… een van de aandeelhouders niet winstmaximalisatie maar de Aarde als eerste belang heeft. Zo dachten ook de oprichters van Follow This: een beweging die aandelen koopt van vervuilende beursgenoteerde bedrijven, en via de aandeelhoudersvergadering duurzaamheidsvoorstellen agendeert. De organisatie koopt als het ware via de beurs een stoel op de aandeelhoudersvergadering. Als aandeelhouder mag je voorstellen – oftewel resoluties – indienen, waar alle aandeelhouders gezamenlijk en naar rato over stemmen. Het bestuur kan resoluties die veel bijval krijgen niet negeren. 

Follow This heeft met deze aanpak al best wat succes gehad: de resolutie dat Shell haar uitstoot in lijn met de klimaatdoelen van het Parijsakkoord moest brengen, vond elk jaar meer bijval van andere investeerders, waaronder pensioenfondsen. De afgelopen jaren stemde tussen de twintig en dertig procent van de Shell aandeelhouders voor de klimaatresolutie van Follow This, waar dat in 2016 nog maar zo’n drie procent was. Inmiddels hebben ook andere grote beursgenoteerde olie- en gasbedrijven wereldwijd te maken met zo’n ‘groene activistische aandeelhouder’. 

De Aarde als board observer

Een andere manier om de Aarde een stem in een bedrijf te geven, is door een board observer aan te stellen.  Dit is een persoon die wordt uitgenodigd om vergaderingen van de Raad van Bestuur van een bedrijf bij te wonen en waar te nemen, maar die geen stemrecht heeft of beslissingen kan nemen. Board observers kunnen vertegenwoordigers zijn van aandeelhouders, potentiële investeerders of andere belanghebbenden die op de hoogte willen blijven van de discussies en beslissingen van het bestuur, zonder een formele rol als bestuurslid te hebben. Je kan ook een board observer aanstellen die een vertegenwoordiger is van de Aarde: deze persoon kan bovendien geconsulteerd worden en advies geven.

Dit wordt gedaan in het Zoöp-model, een bestuursmodel voor samenwerking in organisaties tussen menselijk en niet-menselijk leven (de Aarde). Het Nieuwe Instituut heeft dit model uitgewerkt en toegepast op de eigen organisatie. Zij hebben een rol gecreëerd genaamd ‘Spreker voor de Levenden’. Deze wordt, in het geval van Het Nieuwe Instituut, vervuld door een landschapsarchitect met veel kennis over de natuur. Zij vertegenwoordigt de belangen van niet-menselijk leven in het bedrijf, en helpt deze te vertalen naar organisatorische beslissingen.

De Aarde als rechtspersoon

In steeds meer landen komt het voor dat de natuur rechtspersoonlijkheid krijgt. Dit geeft de natuur een stem in de rechtbank. De positie van de Aarde komt in dit geval niet direct aan de bestuurstafel van bedrijven, maar kan wel grote gevolgen hebben voor hoe bedrijven met deze stakeholder (moeten) omgaan. 

Stel dat een bedrijf een rivier vervuilt, en het bedrijf kan vervolgens namens de rivier als rechtspersoon voor de rechter gedaagd worden – reken maar dat bedrijven deze stakeholder dan serieuzer gaan nemen. In onder andere Nieuw-Zeeland bestond deze mogelijkheid al langer. Zo is de rivier Whanganui een rechtspersoon. Raden van omwonenden zijn benoemd om ‘kaitiakitanga’ (voogdij) over het land en water uit te oefenen. Zij ‘bezitten’ deze bronnen niet, maar handelen actief namens deze bronnen en zijn verantwoordelijk voor het beschermen van haar welzijn.

In 2022 werd in het Spaanse parlement een wet aangenomen waardoor Mar Menor, een binnenzee in het zuiden van het land, als rechtspersoon kon worden aangewezen. De verwachting is dat er navolging zal komen in Europa. In Nederland voert bijvoorbeeld de Ambassade van de Noordzee actie om de Noordzee eigen rechten te geven. Ook zijn er initiatieven die pleiten voor rechten voor rivieren, zoals het initiatief Maas in de Wet. 

Met deze overvloed aan manieren kunnen we de Aarde een stem geven in bestaande instituten. En dat is nu belangrijker dan ooit. Run jij zelf een bedrijf of andere organisatie: laat je inspireren door voorgangers die de Aarde de plek hebben gegeven die ze verdient.

Weet jij nog andere manieren om de Aarde een stem te geven? Laat het ons weten! En wil je geen blikverruimend nieuws missen, schrijf je in voor onze nieuwsbrief en ontvang gratis ons nieuwste e-magazine. 

Tekst door Nina de Korte; werkzaam bij We Are Stewards, gastdocent entrepreneurship aan de Haagse Hogeschool en co-auteur van het boek ‘Toekomstbedrijven’.

Oorspronkelijk gepubliceerd op 24 juli 2023. Laatste update: 9 december 2023