Vervreemding is de norm

Ooit studeerden we geneeskunde, de kunst van het genezen. Nu heet het medicijnen: protocollen volgen, pillen uitschrijven, symptomen dempen. Ooit aten we vers uit de tuin. We kookten met wat de aarde ons gaf. Tegenwoordig eten we voedsel-achtige substanties uit pakjes –  UPS (ultra processed foods) – en noemen we het gemak. Vroeger zochten we voeding; nu zijn we verslaafd aan het gevoel van voldoening.

Ook de liefde vond vroeger een andere ingang. We versierden elkaar in de sportschool, bij de kruidenier, in het café. Afhankelijk van onze glimlach, ons gevoel voor humor, onze aanwezigheid, onze sociale vaardigheden. Nu wrijven we met een duim over schermen en bladeren we door mensen alsof we aan het winkelen zijn in een digitale supermarkt. Ook de zoektocht naar werk is nu anders: vroeger stapte je nog ergens binnen, gaf je een hand, keek je iemand in de ogen. Nu scrollen we thuis eindeloos door vacatures, klikken we op ‘solliciteer’ zonder ons gezicht te laten zien, en wachten we op een automatische afwijzing.

“Nu swipen we afbeeldingen van mensen alsof we aan het winkelen zijn in een digitale supermarkt”

Onze wereld heeft zich verplaatst naar schermen en digitale platforms. We bewegen ons als klanten, gebruikers, profielen, accounts. Het leven lijkt zich steeds meer af te spelen in digitale ruimtes, waar entertainment altijd binnen handbereik is – YouTube, streaming, games – en waar verveling niet meer bestaat, behalve in dat kleine, ongemakkelijke moment dat er even geen prikkel is en we niet weten wat we met onszelf aan moeten.

Verlangens
Onze verlangens zijn nog dezelfde als die van onze voorouders. Ooit jaagden we om te overleven, werkten we om te kunnen eten, en was vrije tijd een luxe die we vierden met elkaar. Vermaak ontstond spontaan, ergens tussen seizoenen en mensen in. Nu jagen we op dopamine: we swipen, klikken, bestellen, liken, kijken, herhalen. Het is bijna vertederend hoe kwetsbaar dat oeroude brein van ons is,  een stukje biologische software, ontworpen voor de savanne, nu ronddolend in een wereld van algoritmes, notificaties en neon-verleiding. We denken dat we moderne mensen zijn, maar diep van binnen hunkeren we nog steeds naar suiker, warmte, erkenning, status, aanraking, en zo mag wel duidelijk zijn, het liefst onmiddellijk!

Het valt ons eigenlijk niet eens kwalijk te nemen. Eeuwenlang was energie kostbaar, was één verkeerde stap fataal. Nu proberen we ongezien een parkeerplek zo dicht mogelijk bij de supermarkt te vinden, om niet teveel stappen op een dag te hoeven doen. Onze seksuele driften, ooit functioneel en fysiek verankerd, leven nu naast dating-apps en filters die ons brein doen geloven dat er altijd iemand beter beschikbaar is. Onze neiging tot agressie, ooit bedoeld om onze stam te beschermen, stroomt nu via toetsenborden, commentsecties, files en digitale arena’s waar strijd beloond wordt met pixels en punten. En vermaak? We dansten ooit rond vuur dat we zelf hadden aangestoken. Nu kijken we naar virtueel vuur in HD, met rustgevende muziek en de optie om automatisch de volgende video te laten starten.

“We zijn niet slecht. We zijn gewoon makkelijk te hacken”

We zijn niet slecht. We zijn gewoon makkelijk te ‘hacken’. Het bedrijfsmodel van deze tijd is simpel: onze oerimpulsen worden gemanipuleerd en omgezet in omzet. Dit is een ontwikkeling die minder oud is dan wij vermoeden. Vroeger was reclame maken, namelijk niet toegestaan. Het is pas sinds Edward Bernays (de neef van Freud) dat we massapsychologie toe zijn gaan passen in het bedrijfsleven in de vorm van marketing.

Van informeren naar manipuleren
Bernays wordt gezien als de vader van moderne PR en speelde een cruciale rol in het verschuiven van communicatie van informeren naar manipuleren van het onderbewuste. Hij begreep dat mensen niet vooral rationeel kiezen, maar gedreven worden door oerinstincten zoals verlangen naar status, veiligheid, erkenning en erbij horen. Door Freudiaanse psychologie toe te passen op marketing, leerde hij bedrijven en overheden hoe ze niet alleen producten, maar gevoelens, aspiraties en identiteiten konden verkopen; sigaretten als symbool van vrouwenemancipatie, bacon als ‘gezond ontbijt’, oorlog als ‘vrijheid’. Daarmee legde hij de basis voor een cultuur waarin onze diepste menselijke driften worden aangeboord en benut voor consumptie, en waar we denken vrij te kiezen terwijl ons bewustzijn subtiel gestuurd wordt richting gedrag dat anderen dient, niet onszelf. Ik huiver als ik denk wat dit soort manipulatie betekend voor onze toekomst met tools zoals AI, en alle digitale data mining.

Stille herinnering
Maar toch – ergens, tussen plastic verpakkingen, software-updates en supermarktrijen – leeft een stille herinnering aan wie we waren. Een zachte maar stekende leegte die voelbaar wordt zodra we een moment echt loskoppelen. Een leegte die vraagt om thuiskomen. Om eenvoud. Om de geur van aarde, zout, hout, vuur. Om het diepe genot van een dag werken met je handen, iets bouwen, iets repareren, iets maken dat ertoe doet.

“Ergens tussen plastic verpakkingen, software-updates en supermarktrijen leeft een stille herinnering aan wie we waren”

Wat drijft ons uiteindelijk? Biologie, overleving, het verlangen om te leven, te voelen, te proeven, te beminnen, en echt gezien te worden, niet als avatar, maar als mens van vlees en bloed. Het probleem ligt niet in onze natuur; het ligt in de normalisering van de uitbuiting ervan. Alsof ons hele bestaan geoptimaliseerd kan worden, versuikerd, versneld, geautomatiseerd, alsof margarine een verbetering was ten opzichte van boter. En net zoals echte boter moest wijken voor een goedkopere, snellere vervanger, lijkt echte vervulling te zijn verdrongen door snelle prikkels die evenveel beloven, maar weinig brengen.

“De weg terug zit niet in nostalgie, maar in herinnering”

De weg terug zit niet in nostalgie, maar in herinnering. In het herwinnen van wat altijd van ons was. Niet om te doen alsof alles aan vroeger beter was, maar omdat wij beter functioneren wanneer we meedoen in plaats van alleen consumeren, wanneer we aanraken in plaats van swipen, wanneer we leven in plaats van scrollen. Dat brengt rust, verbinding, vertrouwen, menselijkheid, en uiteindelijk, denk ik, ook een betere wereld.

Klein
Misschien begint het klein. Met een andere keuze op je bord. Met minder schermtijd. Met één avond zonder telefoon. Met echte gesprekken met vrienden en familie. Met een boek in plaats van een feed. Met de vraag: ‘Wat is mijn plek op deze aarde? Draagt mijn tijd bij aan een betere wereld, of trekt het me er juist van weg?’ Niet om romantisch te doen, maar omdat het broodnodig is die leegte te vullen.

Onze verlangens zijn niet het probleem; ze verdienen gewoon een plek om te landen in de echte wereld. Misschien is de belangrijkste vraag wel: waar gaat mijn tijd heen, en wordt de wereld daarvan een fraaiere, gezondere en leukere plek, of juist minder?