Op zoek naar de waarde van leegte in een volle wereld

Toen mijn oudste dochter tien werd, maakte ik een fotoboek voor haar. In de eerste jaren van haar leven had ik meerdere halve pogingen gedaan om een baby-album samen te stellen, maar het ontbrak me simpelweg aan tijd en rust om het af te maken. Onder het mom van ‘beter laat dan nooit’ kwam er uiteindelijk een overzichtsboek van haar eerste tien jaar. Ik scrolde door duizenden foto’s op mijn telefoon; van vakanties naar leuke uitjes en van verjaardagsfeestjes naar zwemdiploma’s. De hoogtepunten, zorgvuldig vastgelegd in een almaar groeiend digitaal geheugen.

Scrollend op mijn telefoon leek mijn leven op een lange, ononderbroken stroom van gebeurtenissen. Zonder begin of eind, zonder ruimte tussen de afzonderlijke momenten. En toen vroeg ik me af: waren er in het echte, niet digitaal vastgelegde leven, eigenlijk wel momenten van leegte?
Het is een vraag die me al langer bezighoudt, en die steeds urgenter voelt.

“Waren er in het echte, niet digitaal vastgelegde leven, eigenlijk wel momenten van leegte?”

Want een leven zonder leegte is als een tekst zonder spaties, witregels, komma’s of punten: een onafgebroken stroom van letters, betekenisloos en onleesbaar.
Een leven zonder leegte is ook als een muziekstuk zonder rustmomenten – een eindeloze reeks noten en klanken, zonder richting of gevoel. Zelfs de mooiste melodie verliest haar kracht zonder de stilte ertussen. En zonder de natuurlijke pauze tussen een uitademing en de volgende inademing ontstaat hyperventilatie. Zo kan ook een leven zonder tussenruimte voelen: als een voortdurende gejaagdheid. Alsof je leven zelf buiten adem is.

Tussenruimte
De lege ruimte tussen het ene en het andere – de tussenruimte – is van cruciaal belang. Het brengt balans en diepgang in ons leven. Niet alleen mensen hebben deze ruimte nodig om op adem te komen, te verwerken en te herstellen, maar ook de natuur, samenlevingen en economische processen. Zonder tussenruimte raakt de natuur uitgeput, verliezen samenlevingen hun veerkracht en drijven economieën zichzelf op hol. Tussenruimte creëert ritme, maakt groei en vernieuwing mogelijk, en geeft betekenis aan wat ervoor en erna komt.

“Zonder tussenruimte raakt de natuur uitgeput, verliezen samenlevingen hun veerkracht en drijven economieën zichzelf op hol”

Instinctief voelen we dit meestal wel aan. Maar in een wereld die steeds sneller lijkt te gaan en met zoveel dingen die om onze aandacht vragen, is die leegte soms ver te zoeken. Niet voor niets kampen steeds meer mensen fysieke en mentale klachten als gevolg van continu maar doorgaan. Altijd aan staan. Met dagen en weken, of zelfs een heel leven zonder voldoende tussenruimte.

Ma
In 2022 ontdekte ik een Japans woord dat het belang en de schoonheid van deze lege tussenruimte beschrijft: ma (間). Zoals veel Japanse termen laat het zich niet eenvoudig vertalen. Ma betekent tussenruimte, interval, pauze, rust – en omvat zowel tijd als ruimte. Wat me eraan fascineert, is dat het iets vangt wat we vaak over het hoofd zien: de kracht van stilte, leegte en pauzes. Die ongrijpbare ruimte tussen woorden, tussen de dingen die we doen, tussen yogahoudingen, in de ademhaling of in een landschap – het gaat over niets en is tegelijkertijd alles.

“Ma gaat over niets en is tegelijkertijd alles”

Ma lijkt iets wezenlijks te zeggen over een manier van leven waarin ruimte, stilte en de afwezigheid van ‘iets’ worden gewaardeerd. In de traditionele Japanse cultuur zie je dat terug in kunst, architectuur, rituelen en het dagelijks leven, waarin er aandacht is voor wat er níet is – voor de pauze, de tussenruimte, het ongemerkte. Dat verschilt van de meer westerse cultuur, waar leegte vaak wordt gezien als iets wat moet worden opgevuld. Een lege agenda nodigt uit tot nieuwe afspraken, een stilte in een gesprek voelt al snel ongemakkelijk. We leven in een wereld die sterk gericht is op doen, op efficiëntie, op activiteit en resultaat. Onze aandacht gaat meestal uit naar wat zichtbaar is – naar beweging, invulling en vooruitgang – terwijl juist in het nietsdoen, het wachten of het zwijgen zoveel waarde kan schuilen.

Miriam Evers 

Broodnodig tegengeluid
Ma biedt in mijn ogen een broodnodig tegengeluid; het gaat over het waarderen van alles wat je niet ziet, van wat er niet wordt gezegd, wat je niet hoort of wat je niet doet. Het gaat om het besef dat de mooiste wendingen, keuzes en oplossingen alleen maar kunnen ontstaan vanuit ma, vanuit die tussenruimte, waarin je even een gevoel van tijdloosheid kunt ervaren in plaats van haast of urgentie. Alleen op die momenten kan het leven zich als vanzelf ontvouwen en is er ruimte om stil te staan bij jezelf, je leven, en wat voor jou en de wereld om je heen belangrijk is.

“De grootste daad van verzet is regelmatig niets doen”

Misschien is dat uiteindelijk wel waar ma mij steeds aan herinnert: dat we geen machines zijn die eindeloos kunnen draaien, maar mensen die leven bij de gratie van adem, rust en ontmoeting. In de tussenruimte ontstaat weer oog voor elkaar. Daar hoor je wat iemand écht probeert te zeggen en voel je weer waar je zelf staat. Wie de leegte durft toe te laten, maakt ruimte voor menselijkheid; voor zachtheid, aandacht en verbondenheid. En misschien is dat, in een wereld die steeds sneller lijkt te gaan, wel onze grootste daad van verzet: regelmatig niets doen, zodat we elkaar weer kunnen zien.

Tekst: Miriam Evers 

In De Japanse wijsheid van Ma verkent auteur, spreker en yin-yoga-docent Miriam Evers een eeuwenoud Japans begrip dat de kracht van stilte, leegte en pauzes beschrijft. Ma gaat over de ruimte tussen twee momenten: de stilte tussen woorden, de rust tussen ademhalingen en de leegte tussen gebeurtenissen. Vanuit haar eigen ervaringen en gesprekken met denkers, filosofen en artiesten in en buiten Japan laat Miriam zien hoe ma balans, diepgang en verbondenheid brengt, in onszelf én met anderen.

Foto headerbeeld: Hideki Nishiyama via Unsplash
Portret Miriam Evers: Kerry Reinking

In november 2025 geeft Miriam Evers een aantal lezingen:

Zondagochtend 9 november: Japanse winkel Batsu | Groningen
Woensdagavond 12 november: Boekhandel de Vries van Stockum | Haarlem
Donderdagavond 13 november: Groote Museum | Amsterdam
Vrijdagavond 14 november: De Meditatietuin | Amsterdam
Zaterdagmiddag 15 november: het Sieboldhuis | Leiden
Zondag 16 november: Gastsessie bij retreat Het Pilates Paradijs | Broek in Waterland

Over de lezingen: