Kritische blik op plantaardige toekomst

Een plantaardige toekomst is niet per se een duurzame toekomst, betoogde ik in mijn vorige artikel voor MaatschapWij. Mijn argument is dat het niet moet gaan over wat we eten, maar over hoe dat voedsel geproduceerd wordt. Ik zet hier dus het productieproces tegenover elkaar, niet het product. Ik ben namelijk van mening dat wij als maatschappij behoefte hebben aan een systeemverandering – en dat die alleen tot stand zal komen, zij het langzaam, als wij de juiste discussies voeren. En vlees versus plant is wat mij betreft niet de juiste discussie.

Er kwam veel los naar aanleiding van mijn artikel ‘Plantaardig dieet, een symptoombestrijding?’. In de reacties kreeg ik zowel steunbetuigingen als heftige kritiek. Volgens sommigen weet ik niet waar ik het over heb, en moet ik er “de literatuur nog maar eens op nalezen!” Anderen beschuldigden me van mishandeling en onethisch gedrag. Ik citeer: “Geen vlees eten is het beste wat ik als mens kan besluiten. Want iedere mishandeling van dieren vervuilt onze ziel en tegelijk ons leefklimaat. Elk levend wezen wil levend wezen! In uw artikel worden dieren als werktuig gebruikt. Werktuig? Brrr! De slavernij is voorbij en deze houding illustreert exact het probleem van mensen in relatie tot ons klimaat. Niet tussen, maar boven levende wezens staan is desastreus!”

Gelukkig waren er ook positieve reacties: “Bravo. Eindelijk iemand die uitzoomt en ‘for the good of all’ denkt. Thank you from the bottom of my soul.”

Dit getuigt dat het plantaardige toekomstbeeld niet bij iedereen een toekomst heeft.

Rommelige discussie
Het was interessant om te zien dat het in twijfel trekken van ‘veganisme als toekomstbeeld’ leidt tot een rommelige discussie. Dit komt doordat er zoveel verschillende invalshoeken tegelijk meespelen: moraliteit, ethiek, milieu, gezondheid, en de beperkingen van onze huidige realiteit (“in theorie een leuk betoog, maar…”). Heel wat om te bespreken! Ik pleitte voor een regeneratief landbouwsysteem waarin alle voedingsgroepen welkom zijn, vanuit duurzaamheidsperspectief. Dus niet dat vlees beter is dan plantaardig, maar dat regeneratieve landbouw een duurzamere oplossing is dan het uitsluiten van een volledige voedingsgroep.

“Ik pleitte voor een regeneratief landbouwsysteem waarin alle voedingsgroepen welkom zijn”

Ik licht bij deze graag verder toe hoe ik in de discussie sta met betrekking tot de verschillende invalshoeken over de moraliteit van vlees eten en de duurzaamheid van een plantaardige toekomst. Bedankt aan degenen die mij steunden en ook aan degenen die hun kritiek hebben geuit. Dit is een fantastische kans om meer mensen aan het denken te zetten over een onderwerp dat mij erg aan het hart gaat: onze voedingskeuzes en hoe die onze toekomst zullen vormen.

Is het immoreel om dieren te doden?
Laten we beginnen met het filosofische stuk, want de meest felle kritiek kwam vanuit het standpunt dat het doden van dieren absoluut immoreel is. En dat ik, en ik citeer, “toch ook niet mijn eigen kinderen zou opeten.” Dat emotionele argument kan ik natuurlijk niet helemaal serieus nemen, maar voor de twijfelende lezer, laat ik toch maar even opheldering bieden: nee, mijn kinderen staan niet op de menukaart.

Het standpunt dat wij als mens dieren niet zouden mogen doden, respecteer ik, maar deel ik niet. Al jaren werk ik binnen het voedselproductiesysteem en mijn ervaring is: we maken dingen dood in het productieproces, of we het nou willen of niet.

Ja, ook bij de productie van fijne groenten, fruit, bloemen, granen en andere niet-dierlijke producten sterven er levende beesten! Dit gebeurt in de conventionele landbouw door ploegen of menselijke interventie (denk: geplette/vermalen veldmuizen, mollen, vogels, slangen, wormen, padden, afgeknalde herten of wilde zwijnen) of door het gebruik van pesticiden en fungiciden (denk: dode insecten, slakken, vergiftigde vogels na het eten van bespoten zaad). Toegegeven, in het productieproces van dierlijke producten gaan er kwantitatief meer dieren dood, maar daar kom ik later op terug!

Dat gezegd hebbende: het is niet alleen zo dat dit in conventionele landbouwsystemen het geval is. Zelfs in de regeneratieve landbouw sterven er dieren (en planten!) tijdens het productieproces van plantaardige producten. In een meer biodivers systeem worden deze vaker getroffen door hun natuurlijke vijanden (vogels eten slakken, mollen eten wormen, katten vangen mollen). Maar eerlijk is eerlijk, ook wij – de mens – zetten doelbewust deze roofdiersoorten in om het ‘vuile werk’ voor ons te doen en onze productie veilig te stellen.

Wist je dat het plantenrijk zonder roofdieren in de bodem niet zou kunnen floreren? Deze harteloze killers zorgen voor het vrijmaken van voedingsstoffen door het opeten van hun prooi, houden schadelijke bodemdieren in toom en verbeteren de structuur van de bodem. Deze ondergrondse jagers vormen een onmisbare schakel in de kringloop van het leven.

“Zelfs voor een krop sla is er leven verloren gegaan”

Kortom, er bestaat in mijn optiek niet zoiets als een volledig diervriendelijk dieet. Zelfs voor een krop sla is er leven verloren gegaan, al was het ‘maar’ een slak. In elk voedselproductiesysteem, plantaardig of dierlijk, is er sprake van symbiose én competitie. Eat or be eaten is geen cynisme, maar een ecologische realiteit. In plaats van te streven naar een dieet waarin we dood proberen te vermijden, kunnen we beter kiezen voor systemen waarin leven en dood deel uitmaken van een voedende, respectvolle kringloop.

Niet boven maar tussen de levende wezens
Een kritische opmerking onder mijn vorige artikel luidde dat wij onszelf als meer zien dan dieren, dat wij niet tussen maar boven levende wezens staan, en dat dit desastreus is. Ik ben het met het laatste deel van die stelling eens, maar de conclusie die ik daarbij trek is volstrekt anders.

We moeten onszelf inderdaad zien als onderdeel van het geheel, niet als heersers ervan. In de kritiek wordt gepleit voor de gelijkstelling van dieren aan mensen. Maar ik ga dan meteen nog een stapje verder: waarom staan planten dan onderaan?

Er is steeds meer onderzoek dat aantoont dat planten met elkaar communiceren, zichzelf proberen te verdedigen als ze worden opgepeuzeld door dieren (bijvoorbeeld door sterke geuren te verspreiden of hun biochemie aan te passen om bitter te smaken), reageren op muziek, elkaar onderling helpen, geluiden kunnen maken die wij niet kunnen horen, en onze aardbodem voeden. Hebben zij – enkel omdat ze geen benen hebben en we ons niet met hen kunnen vereenzelvigen – dan geen inherent recht op leven? En zouden wij hen dan ook niet moeten sparen?

Het probleem wordt dan alleen: wat eten we dan nog in godsnaam?

“Hebben planten dan geen inherent recht op leven?”

Het lijkt erop dat het gelijkstellen van wezens alleen geldt voor bepaalde wezens, namelijk degenen met voor ons herkenbare cognitieve kwaliteiten. Deze worden als superieur gezien en verdienen het om niet opgegeten te worden. Sucks to be a carrot! Ik ben daarin coherenter in mijn mening, een egalist als het ware. Alle wezens (alles wat leeft) wil leven. Maar deze wil tot leven sluit niet uit dat in het natuurlijke proces een deelfunctie van dat leven soms het sterven is, in dienst van het voortbestaan van een ander – al dan niet soortgelijk – wezen.

Een waardige dood
Kan het niet zo zijn dat wij, net als andere soorten, doden om te leven? En dat dit doden prima een plek kan hebben binnen het ecosysteem? Dan kunnen we ervoor kiezen om er bewuster mee om te gaan, zowel bij dieren als bij planten. Dat lijkt me juist ethisch en moreel. De dood hoort erbij, voor alles wat leeft. Immers geen leven zonder dood en geen dood zonder leven.

“Een waardige dood betekent dat elk wezen zijn aard heeft kunnen uiten en zijn ecologische functie heeft vervuld”

Een waardige dood betekent, wat mij betreft, dat elk wezen zijn aard heeft kunnen uiten en zijn ecologische functie heeft vervuld. Dat is in het huidige systeem niet het geval.

Een koe op een regeneratieve boerderij leeft in een kudde, eet gras, voedt het landschap, bouwt koolstof op, en wordt uiteindelijk voedsel. Een koe in de bio-industrie doet dat allemaal niet of in veel mindere mate: ze leeft een miserabel leven (niet allemaal!) vervuilt, leeft onnatuurlijk, en dient het voedingssysteem slecht als minder voedzame voeding (nutriënt armer dan de regenerative koe).

Hetzelfde geldt voor planten. Een plant op een regeneratieve boerderij groeit in gezonde, levende bodem, draagt bij aan biodiversiteit, waterretentie en koolstofopslag. Ze voedt ons én het systeem. Een plant uit de industrie voegt toe aan vervuiling, verarmt de bodem, en voedt nog nauwelijks.

Voor de duidelijkheid: ik ben het eens met het idee dat we ons niet boven ons ecosysteem moeten plaatsen. Daarom pleit ik voor consumptie van regeneratief vlees binnen regeneratieve landbouw. Juist dit systeem erkent onze plek binnen het grotere geheel. Onze hoogmoed als mens heeft geleid tot vervreemding van ons voedsel. Daardoor zijn we ongezonde en onethische productiemethoden gaan normaliseren. En dan doen we alsof het schrappen van vlees een oplossing is? Nee – dat is hooguit het minst slechte alternatief binnen een kapot systeem.

“Onze hoogmoed als mens heeft geleid tot vervreemding van ons voedsel”

Waarom veganisme, zelfs in een regeneratief model, niet opportuun is
Veganisme binnen een regeneratief model is niet per se gezonder, omdat het belangrijke voedingsstoffen uitsluit die essentieel zijn voor de menselijke gezondheid en evolutionair verankerd zijn in ons dieet. Vitamine B12, heemijzer, retinol (vitamine A), DHA/EPA (omega-3 vetzuren), en bioactieve stoffen als creatine en collageen komen vooral of uitsluitend voor in dierlijke producten. Hoewel sommige daarvan gesuppleerd kunnen worden, wijst de noodzaak daartoe op een onnatuurlijk en incompleet dieet. Vooral in levensfasen zoals zwangerschap, herstel of ouderdom is dierlijke voeding van groot belang.

Daarnaast zijn dieren onmisbaar in regeneratieve landbouw: ze voeden de bodem met mest, sluiten kringlopen, en zorgen voor natuurlijke plaagbestrijding. Een veganistisch regeneratief systeem zou nog meer dan een niet veganistisch systeem afhankelijk zijn van externe inputs om de bodemvruchtbaarheid op peil te houden en dat ondermijnt juist de duurzaamheid.Wanneer een dier in zo’n regeneratief systeem zijn rol heeft vervuld, is slacht geen misbruik maar een ecologische handeling. Dit is geen industriële exploitatie, maar wederkerigheid.

Beter geen vlees dan plof vlees
Sommigen zeggen: “Als ik dan toch in de stad iets moet kiezen, dan liever vegan dan fabrieksvlees.” En ja, als de keuze is tussen een plofkip en een linzenburger, dan is dat misschien de minst slechte optie. Maar het blijft symptoombestrijding binnen een kapot systeem. Daarbovenop, is dat echt de enige keuze? Er zijn netwerken die direct van je lokale boer producten aan huis leveren zoals het hofweb.nl. Er zijn ook steeds meer jonge regeneratieve boeren die je kunt steunen.

Zelfs ‘duurzame’ keuzes zijn vaak niet wat ze lijken. Hier in Portugal is er felle kritiek op avocado-boerderijen: ze slokken enorme hoeveelheden water op, vaak uit niet-duurzame bronnen. En toch worden ze verkocht als eco-vriendelijk alternatief. Wat als we in plaats daarvan kiezen voor systemen die wél echt iets herstellen? Volgens het Rodale Institute (2020) kan een regeneratief landbouwmodel op minder land méér doen: voedsel produceren, biodiversiteit vergroten, koolstof opslaan, water vasthouden.

Een lokale regeneratieve boerderij voedt jou én de bodem. Ze herstelt in plaats van te uit te putten. Dáár zou ons geld naartoe moeten.

“Een lokale regeneratieve boerderij voedt jou én de bodem”

Een bewust eter is beter
Ik denk oprecht dat veel veganisten bewustere eters zijn, en dat is op zichzelf al winst. Meer nadenken over waar je eten vandaan komt, over de impact op de aarde en op je lijf, daar begint het mee. Maar wat ik tegen wil gaan, is het idee dat veganisme dé oplossing zou zijn voor duurzaamheid of gezondheid. Want daar zie ik de langetermijnwinst niet.

“Steun boeren die een regeneratief systeem aan het opbouwen zijn”

Het structureel uitsluiten van een hele voedingsgroep voelt voor mij als een verkeerde afslag. In plaats daarvan kun je een moeilijkere – en radicalere – keuze maken: steun boeren die een regeneratief systeem aan het opbouwen zijn. Boeren die kiezen voor bodemherstel, biodiversiteit en echte kringlopen. Niet meer produceren ten koste van, maar juist voor het leven.

En als mensen kiezen voor vegan of vegetarisch eten uit morele overtuiging, daar heb ik alle respect voor. Maar ook dan hoop ik dat ze, net als ik dat hoop van carnivoren, hun producten kopen bij lokale, regeneratieve boerderijen. Want de positieve impact van een circulaire boerderij is vele malen veelbelovender dan een toekomst van plantaardige monoculturen.

“Wat we nodig hebben is bewustzijn, geen dogma”

Ook veel conventionele boeren doen fantastisch werk, en velen zouden dolgraag overstappen naar regeneratief, als ze er bestaanszekerheid voor terugkrijgen. Dáár kunnen wij als bewuste eters bij helpen. Namelijk door deze producten de kopen.

Wat we nodig hebben is geen dogma, maar bewustzijn. Niet meer uitsluiten, maar beter integreren. Met respect voor alles wat leeft.

Bronnen:

• FAO (2021): The role of animal source foods in human nutrition
• Rodale Institute (2020): Regenerative Agriculture and the Soil Carbon Solution
• NIH (2022): Nutritional considerations in vegan diets
• Teague et al. (2016): The role of ruminants in reducing agriculture’s carbon footprint
• Science alert, plants really do scream. https://www.sciencealert.com/plants-really-do-scream-we-just-never-heard-them-until-now

Sophie de Jong is mede-oprichter van The Farming Chefs en combineert haar uitgebreide ervaring als farm-to-table chef-kok, restaurateur en regeneratieve boerin. Met meer dan tien jaar ervaring in biologische landbouw, waarvan acht jaar regeneratief, heeft ze haar passie voor duurzaam voedsel en culinaire creativiteit samengebracht op een regeneratieve boerderij in centraal Portugal. Samen met haar man, Filipe da Cunha, inspireert Sophie anderen om een regeneratieve levensstijl te omarmen en de verbinding tussen land en bord te herontdekken via haar YouTube-kanaal, workshops en cursussen.