Zin in de Samenleving: Sites of Memory

In de serie Zin in de Samenleving belicht MaatschapWij nieuwe plekken van betekenis, verzet en perspectief. Doeners en denkers laten zien dat we een samenleving kunnen maken die zin heeft.  In deze negende aflevering staat Sites of Memory centraal, locatievoorstelling Free to be Free in De Waalse Kerk, Amsterdam. “U wordt uitgenodigd deel te nemen aan het proces van herstel en verzoening.”

Scène 1. “Goddamn, Paulus Godin”, schalt het vanaf het podium door De Waalse Kerk. Paulus Godin, medeoprichter van de West-Indische Compagnie, hoort de aanklacht niet. Zijn naam prijkt op een van de grafzerken in de kerk. De nazaten van de mensen die hij als slaven liet vervoeren naar Curaçao en Suriname stellen pijnlijke vragen: Wat als de schepen er nooit waren geweest? Nooit deze kerk, die ze rechtvaardigde? Nooit de gemeenschap die de schepen financierde en daarmee andere gemeenschappen, talen en tradities vernietigde?

We worden de kerk uit geleid naar een gebouw van de Universiteit van Amsterdam. VOC, staat er op de gevel. Mijn hart slaat een slag over. Stonden die letters er altijd al?

Scène 2. Op de trap voor de deur van het Oost-Indisch Huis vertellen de performers verhalen over de slavenschepen. Over de horror van de reizen naar Indonesië, Sri Lanka, Zuid-Afrika, Colombia, Venezuela en Brazilië. De performers zingen en roepen in het Engels, Papiamento, Sranantongo. Je hoeft het niet te verstaan om te begrijpen: genoeg is genoeg. Eén van hen trapt de deur open.

Door die deur gaan we, langs de kamer waar de Heren XVII beslisten over het lot van honderdduizenden mensen en hun nageslacht.

Scène 3. Er brandt wierook in de kerktuin. Over de wangen van de vrouw naast mij lopen tranen. De verhalen die hier verteld worden, betekenen voor haar iets anders dan voor mij. De performers zingen liederen en nodigen ons uit naar voren te komen, water uit de kom te nemen en terug te geven aan de aarde. Een plengoffer. Een verzoening.

In deze aflevering laten we Jennifer Tosch en Katy Streek, oprichters en artistiek leiders Sites of Memory, aan het woord.

Het proces van herstel en verzoening
Jennifer: “Ik ben cultuurhistoricus, geboren in de Verenigde Staten, maar mijn voorouders komen uit Suriname. Sinds 1944 woont mijn familie hier in Nederland. In 2016 hebben Katy en ik Sites of Memory (SoM) opgericht. Sindsdien maken we locatiegebonden werk, wat ik ‘geschiedenistheater’ noem. De magie ontstaat wanneer we verborgen verhalen zichtbaar maken door middel van performance, waaronder dans, muziek, spoken word en beeldende kunst.”

“De magie ontstaat wanneer we verborgen verhalen zichtbaar maken”

Katy: “Ik ben theatermaker, met een Engelse moeder en een Nederlandse vader. Het vertalen van maatschappelijke vraagstukken naar artistieke praktijken staat centraal in mijn werk. Ik heb mijn master Toegepast Theater gedaan in Zuid-Afrika, waar ik vijf jaar heb gewoond. Geconfronteerd met de koloniale geschiedenis voelde ik de urgentie om dit verborgen verleden onder de aandacht te brengen. In Nederland gaat het bredere gesprek over de koloniale en slavernijgeschiedenis gepaard met veel ongemak en onzekerheid over ons taalgebruik. Door middel van kunst kunnen we het meer een gevoelservaring maken in plaats van iets dat je alleen maar rationeel probeert te begrijpen.”

Vrij
Katy: “Elk werk in de ‘Free to be Free’-serie is toegesneden op een specifieke locatie. We hebben opgetreden in vijf verschillende steden: Amersfoort, Deventer, Utrecht, Amsterdam en recentelijk in Willemstad, Curaçao. In Amsterdam vertelden we het verhaal van een jonge Angolese jongen die gedoopt werd in De Waalse Kerk. We vertelden over het Spinhuis om de hoek, waar Christina, een tot slaaf gemaakt meisje, veertien jaar gevangen zat en gedwongen werd dwangarbeid te verrichten. In elke stad wordt de productie aangepast; we vertellen verhalen die verband houden met de lokale locaties, mensen en plekken. Maar de structuur en flow van de voorstelling blijven hetzelfde en we sluiten af met een ritueel.”

“We vertellen verhalen die verband houden met de lokale locaties, mensen en plekken”

Jennifer: “Het helende aspect van het slotritueel voeren we in al ons werk door. In Willemstad riep de voorstelling veel emoties op bij de nazaten van slaafgemaakten. We gebruikten de stem als slotritueel. Samen met mezzosopraan Tania Kross zongen we bij de oceaan, een heel krachtig en emotioneel moment. Rituelen zijn heel belangrijk om ons samen te brengen, om na te denken over een mogelijke toekomst en genezing.”

“Het helende aspect van het ritueel dat we in al ons werk doorvoeren”

Katy: “De voorstelling kan bevrijdend en ook confronterend zijn. Belangrijk blijft dat het verhaal van ons allemaal is en dat we samen naar de toekomst kijken. Dit is wat we delen, maar wat komt erna?”

Jennifer Tosch (L) en Katy Streek (R)

Instellingen
Jennifer: “Het is belangrijk dat SoM samenwerkt met instellingen als kerken, universiteiten en musea. Zij zijn een belangrijk onderdeel van de voorstelling. Vaak kennen ze deze verhalen, maar hebben ze er – om wat voor reden dan ook – niet voor gekozen om ze centraal te stellen. Zoals Katy al zei, de gesprekken kunnen confronterend en ongemakkelijk zijn. Een voorstelling is vaak een manier om de verhalen in een veilige ruimte te brengen. Je staat dan niet aan de zijlijn, maar je wordt uitgenodigd in het proces van herstel en verzoening. Het meest opwindende deel van het proces is voor mij de relatie die we opbouwen met deze instellingen. Het vergt veel vertrouwen om ons toegang te geven tot hun archieven, hun verborgen verhalen. Ze moeten erop aan kunnen dat we recht doen aan de bronnen die we mogen inzien en dat we ze niet op een negatieve manier in het daglicht zetten.”

Katy: “We willen bruggen bouwen. Laten we het hebben over deze verbinding die zo lang is toegejuicht, maar ook exclusief is gebleven. Wij willen mensen samenbrengen met verschillende achtergronden en visies en laten zien dat er wel degelijk ook echt ruimte is voor hen. Met dialogen kun je de afstand daadwerkelijk overbruggen.”

Jennifer: “We creëren spanning wanneer we het verhaal volledig vertellen en daarmee voor reuring zorgen, zeker als de media zich ermee gaat bemoeien. Maar als er na onze voorstelling geen gesprek volgt, dan zijn we niet in onze missie geslaagd.”

Leren en afleren
Jennifer: “Dit werk heeft mij enorm veranderd. Ik heb veel geleerd over mijn eigen familiegeschiedenis en alle andere geschiedenissen, maar het was ook een proces van afleren. Toen we naar Zuid-Afrika gingen, beschouwden we onszelf als zeer bewust en gedekoloniseerd. Maar door de lokale Xhosa en Khoisan-bevolking werden we er al snel aan herinnerd dat ze ons als mensen uit Europa beschouwen. Zij zien ons als buitenstaanders. Daar sta je dan. We zijn gekomen om samen te werken, maar moeten ook ontdekken dat we nog veel van onze westerse gedragingen moeten afleren. Verrijking en confrontatie wisselden elkaar voortdurend af.“

Katy: “Dat geldt ook voor mij. Ik zie mijn rol als regisseur meer als die van facilitator, van het begeleiden van het proces, waarbij ik erop let dat ieders stem gehoord wordt. Het gaat om het loslaten van controle en vertrouwen hebben in het samenwerkingsproces waar iedereen zijn of haar eigen ervaring, taal en perspectief inbrengt.”

“Iedereen brengt zijn eigen ervaring, taal en perspectief mee”

Jennifer: “Hierna willen we ons focussen op herstel. Dan gaat het niet om directe betalingen, maar over genezing, erkenning, educatie en historische rechtvaardigheid. In het creatieve proces proberen we elk aspect mee te nemen. Dat is de schoonheid van co-creatie: iedereen heeft zijn eigen perspectief en visie op hoe dat vorm te geven.”

Tekst door Ward Huetink (programmacoördinator/onderzoeker bij Socires) en betekenisondernemer en (loopbaan)coach Lia Hol.
Fotografie headerbeeld: Rien de Jager
Vertaling: MaatschapWij

Dit artikel verscheen eerder in Zin in de Samenleving, een publicatie van Vrijzinnigen Nederland en Socires. Samen ontwikkelden zij het programma Structuren van Zingeving, een zoektocht naar nieuwe plekken van ontmoeting en zingeving. 

Vrijzinnigen Nederland is een levensbeschouwelijke vereniging die vrijdenkers en zinzoekers verbindt. Socires is een onafhankelijke denktank gevestigd in Den Haag.