Op zoek naar Ubuntu

Minimaal één keer per jaar reis ik naar Nederland om lezingen over leiderschap te geven. Het is een soort jaarlijkse pelgrimstocht geworden met onderweg veel inspirerende ontdekkingen. Zoals zinvolle gesprekken, mooie mensen, geweldige gastvrijheid en een diepe waardering voor de natuur. Veel mensen verwijzen naar Ubuntu. Ik was verbaasd hoe zo’n diepgeworteld Afrikaanse wijsheid zo bekend is geworden in het Europese bedrijfsleven.

Als Zuid-Afrikaan, woonachtig op het platteland, beschouw ik Ubuntu als iets dat bij mij hoort, ook al leer ik elke dag weer meer over de principes van Ubuntu. Principes van saamhorigheid en gemeenschapszin die een manier van leven worden. Principes die mijn eigen persoonlijke leiderschap vormen en hoe ik bewust op onze blauwe planeet kan leven.

Ik hoop dat het leerzaam kan zijn om door de ogen van een Afrikaan naar Ubuntu te kijken. En voor wie Ubuntu nog niet kent, zal het een kennismaking worden met een wijsheid die cultuur, afstand of geografie overstijgt. Een die ons verenigt.

In Zuid-Afrikaanse talen is de letterlijke betekenis van Ubuntu ‘Umuntu ngumuntu ngabantu’, wat zich vertaalt als: ‘Een persoon is een persoon door andere mensen’. Of: ‘Mijn wezen is verbonden met die van jou.’

Mijn welzijn en lot kunnen niet gescheiden worden van die van jou.

Ubuntu is een eeuwenoud aangeboren Afrikaans begrip, een manier van leven in onderlinge verbondenheid. Deze principes van saamhorigheid, nederigheid en onderlinge samenwerking vormen misschien wel de meest relevante sociale en ecologische hoeksteen ter wereld.

Kortom, Ubuntu is een eeuwenoude filosofie of manier van inter-zijn die zijn oorsprong vindt in Afrika. Als je bedenkt dat het waarschijnlijk is dat de eerste mensen in Afrika leefden, dan betekent het dat Ubuntu net zo oud is als wij. Zo oud als het maar kan. Dat de principes van Ubuntu deel uitmaken van ons DNA en met ons verder zijn ontwikkeld. Ubuntu is dan ook geen doctrine of geloofssysteem, geïntroduceerd door een persoon, stam of politieke mantra. Ubuntu is volledig inclusief. Het is van mij, het is van jou, het is van ons.

Vroegst bekende voorbeeld
De bekende paleontoloog Margaret Mead deelde haar inzichten in de jaren zeventig van de vorige eeuw over een ontdekt gefossiliseerd dijbeen van een mens van ongeveer 10.000 jaar oud. Wat de vondst zo opmerkelijk maakte, was de geheelde breuk van het dijbeen. Een gebroken dijbeen kan leiden tot volledige invaliditeit of tot de dood. Toch genas deze vroege mens van deze breuk. Zoiets is alleen mogelijk als de gemeenschap waartoe hij behoorde hem verzorgde en beschikte over geavanceerde medische kennis. Volgens Mead is dit waarschijnlijk het vroegst bekende voorbeeld van menselijkheid en sociale zorg. En wellicht de oorsprong van Ubuntu.

“Ubuntu is ingebed in ons allemaal”

Toen gemeenschappen en sociale systemen zich begonnen te vormen en te ontwikkelen, werden deze principes, gebouwd op inclusiviteit en diversiteit, de bouwstenen van de samenleving. Onze voorouders beschikten over een hoge mate van empathie, compassie en saamhorigheid.

Ubuntu kun je samenvatten met deze analogie: ‘Als ik een koe heb en jij een kopje, kunnen we allebei melk drinken’. Hoewel het een simplistisch voorbeeld is, is de reikwijdte enorm. Het geeft aan dat we kunnen samenleven in een ruimte van overvloed, waardering en verbinding.

Misschien verklaart dit waarom plattelandsgemeenschappen overal in de wereld zich tevreden en gelukkig voelen, vaak met een lach, ondanks armoede, honger en gebrek aan keuzes. Wie afreist naar het platteland van Afrika wordt overweldigd door de natuurlijke wijsheid, empathie, nederigheid, zorgzaamheid en opgewektheid van deze gemeenschappen.

In Europa zie ik soms het tegenovergestelde. Ondanks een gemakkelijke en comfortabele levensstijl, met elke dag volop keuzes, is de lach vaak ver te zoeken. Er lijkt een leegte te zijn in ieders bestaan die gevuld moeten worden met consumeren. Een moderne analogie met Ubuntu zou dus kunnen zijn: ‘Als ik gekruid gehakt heb, en jij een broodje, hebben we allebei een halve hamburger’. Dit is echter in de moderne context problematisch. De redenering wordt dan: ‘Omdat ik in vlees ‘investeerde’, zou mijn winstdeelname groter moeten zijn. En bovendien: waarom zou ik maar een halve burger hebben als ik ook een hele kan hebben? En hoe zit het met de friet, saus, kaas, en salade?’ Dit is een symptoom van onze dwangmatige consumptie. Verandering van perceptie is nodig in de Westerse wereld.

Diep proces
In Afrikaanse plattelandsgemeenschappen is het tot op de dag van vandaag volkomen normaal halve burgers te geven aan volslagen vreemden. Ze openen hun harten, huizen en bestaansmiddelen voor iedereen in naam van de mensheid. Ze vertrouwen erop dat als ze zelf steun nodig hebben, dit ook wordt verleend. Het gebeurt zonder te vragen, zonder gunst en zonder enige verwachting van een tegenprestatie. Ubuntu is geen overweging of keuze. Het is een prachtig, inspirerend en diep verbindend proces. Wie ontvanger is, wordt gever en andersom. Met als fundament vertrouwen.

“De oude Afrikanen hebben ons geleerd dat we een deel van God zijn, zoals een klein steentje deel uitmaakt van een grote berg. Wij beschouwden onszelf niet als superieur aan de dieren, de bomen, de vissen en de vogels. We beschouwden onszelf als onderdeel van al deze levende wezens”
– Vusamazulu Credo Mutwa –

Natuur als hoeksteen
Misschien wel het meest essentiële van Ubuntu is de eerbied voor de natuur en het diepe besef dat we volledig afhankelijk zijn van ecologische systemen. Onze voorouders waren allemaal natuurbeschermers. Ze begrepen het inherente belang van de gezondheid van het ecosysteem en de biodiversiteit voor alles wat leeft. En dus was het principe: hoe minder je neemt, hoe minder je hoeft terug te geven.

Ik bewonder al jaren mijn collega en mentor, de Bosjesmannengids Cobra Kepile en zijn verhaal reist altijd met me mee, waar ik ook ga. Ik herinner me een ontmoeting met hem tijdens een wandeling in de Kalahari. Het was een warme dag en we hadden allemaal dorst. Hij stopte en groef een grote knol op, bekend als bi. Met aandacht sneed hij langzaam enkele stukjes van de knol af en demonstreerde hoe ik het vruchtvlees in mijn hand kon pletten en het sap via mijn duim in mijn mond kon laten lopen. Heerlijk en dorstlessend. Maar wat het zo bijzonder maakte was dat hij de knol langzaam en teder begroef in de aarde. Als verontschuldiging goot hij zachtjes de rest van het vocht over de aarde heen. Hij wist dat een andere reiziger of een ander dier de knol weer nodig zou kunnen hebben. Het was niet aan hem om de hele knol te consumeren. Ik noem dit: matigheid in actie.

Cobra Kepile

Laten we met dit in gedachten opnieuw kijken naar de definitie van Ubuntu (‘mijn menselijkheid is verbonden met de jouwe’) ofwel ‘Ik ben omdat wij zijn’. Als we de centrale pijler van de natuur erkennen en verwoorden, ontstaat er iets magisch in de betekenis: ik ben omdat wij zijn, wij zijn omdat de aarde is. Het welzijn van de natuur kan niet gescheiden worden van het welzijn van onszelf. Nederigheid is de sleutel voor ecologische gezondheid. Zonder deze gezondheid overleeft niets.

“Ik ben omdat wij zijn, wij zijn omdat de aarde is”

Het grote Zuid-Afrikaanse verhaal dat de wereld veranderde
Ubuntu biedt een routekaart waarmee we door onze veranderende landschappen kunnen navigeren. De waarde van Ubuntu kan worden gedefinieerd als: ‘Onzekerheid in actie’. Groots voorbeeld was Nelson Mandela, die ons de diepgang van de Ubuntu-principes aanbood, het oplossen van pijn, problemen en woede met vrede, waardigheid en doelgerichtheid. Het Waarheids- en Verzoeningsproces van het Zuid-Afrika van na de Apartheid bood de verlossende en vergevingsgezinde ruimte om te helen, iets dat mijn land zo wanhopig nodig had.

Ook aartsbisschop Desmond Tutu, die leiding gaf aan het Waarheids- en Verzoningescomité, is ongelooflijk belangrijk geweest. Hij stond niet stil bij de verschillen tussen mensen en volkeren maar hij vierde die verschillen. In zijn woorden: “We zijn verschillend om aanvullend te kunnen zijn, want uiteindelijk is niemand zelfvoorzienend.”

Ubuntu en verder
Recent beleefde ik een soort cultuurclash in Amsterdam. Ik kreeg het verzoek om voor een groep leidinggevenden een ​​keynote te geven over natuurlijk leiderschap. Ik kreeg te horen dat het bedrijf een leiderschapsmodel hanteerde dat was ontworpen door een bekend internationaal adviesbureau. Dat vond ik interessant en daarom wilde ik het model onderzoeken en een en ander in mijn presentatie meenemen. Ik vond de informatie online en stuitte op een grote, vetgedrukte COPYRIGHT-melding: de inhoud mocht niet zonder voorafgaande toestemming worden gebruikt. Uiteraard begrijp ik de noodzaak om intellectueel eigendom te beschermen, maar hoe anti-Ubuntu was deze melding! Die informatie, bedoeld om welzijn, zorg en geluk te bevorderen voor iedereen, was vercommercialiseerd!

“Ubuntu is gratis beschikbaar; er rust geen auteursrecht op”

Mijn gedachten dwaalden terug naar Botswana en het grote niets van de zoutvlakte Makgadikgadi, naar de Bosjesmannen, de leeuw, de olifant, de antilope en de dorst die wij hadden. Hier is Ubuntu gratis beschikbaar. Het kost niets. Op de meest relevante, sociale en ecologische hoeksteen van de wereld rust geen auteursrecht.

Hoewel Ubuntu de percepties van modern leiderschap zeker uitdaagt, zijn de principes ervan erg logisch. Ze kunnen worden omschreven als de vier pijlers van de samenleving:

• dat een gemeenschap slechts zo effectief of succesvol is als de niveaus van samenwerking tussen de individuen waaruit zij bestaat;
• dat individuen in dit proces nog steeds hun persoonlijke identiteit en soevereiniteit behouden;
• dat deze onderlinge samenwerking uit vrije wil is, zonder enige tegenprestatie;
• dat zorg voor de natuur, het milieu en ecologische principes een absolute noodzaak is.

Modern leiderschap
Deze toegangspoort tot de mensheid staat voor mij centraal in een nieuwe vorm van modern leiderschap. Ubuntu nodigt ons uit om door terug te kijken te kunnen navigeren naar de toekomst. Het verhaal van Ubuntu is verbonden met ons eigen verhaal. Hoe kunnen we onszelf kennen als we onze geschiedenis niet kennen?

Sceptici zullen misschien zeggen dat Ubuntu een wensachtig en romantisch idee is uit vervlogen tijden. Ik ben het daar niet mee eens. Ubuntu is overal om ons heen aanwezig. Breng tijd door in de natuur en het komt op magische wijze tevoorschijn.

Ubuntu wordt ernstig bedreigd door onze moderne waarden. Over een paar generaties zullen onze nakomelingen terugkijken op onze generatie als traditioneel. Met andere woorden: we moeten goede voorouders zijn door de Ubuntu-principes te omarmen.

Ontdek Ubuntu
De Ubuntu Trail, een van de trails die ik organiseer in onder meer Zuid-Afrika en Botswana en die zes dagen omvat, verkent twee werelden: het wilde en het getemde, het innerlijke en het uiterlijke. Door terug te keren naar de wildernis maak je samen met anderen weer verbinding met de harmonie van de natuur en ontdek je hoe je de eeuwenoude principes van Ubuntu kunt integreren in het moderne leven. Het oude Afrika is ons moederland, ons thuis.
Ubuntu is de belichaming van natuurlijk leiderschap en een erkenning dat de mens nog steeds fundamenteel afhankelijk is van de wetten van ecologie en onderlinge verbondenheid. Het is een manier om jouw Afrikaanse menselijkheid te verbinden met de menselijkheid van anderen. Mijn lot kan immers niet gescheiden worden van het jouwe en andersom.

Ubuntu is niet iets buiten ons, het is een geboorterecht om tijdens ons leven zo menselijk en authentiek mogelijk te zijn. Eigenlijk is dit niet eens een recht. Het is een verantwoordelijkheid.

Header foto: Alan McSmith
Cobra Kepile; fotograaf: Scott Ramsay

Alan McSmith is ruim dertig jaar wildernisgids en natuurbeschermer. In de wildernis laat hij het belang en de betekenis van natuur diep ervaren, evenals de urgentie om ons natuurlijk erfgoed te behouden en te herstellen. Alan is tevens een inspirerend spreker en auteur. Meer informatie: www.alanmcmsmith.com