Menswaardige economie (2)

Een economie die menswaardig is. Het lijkt bijna een pleonasme, zoals witte sneeuw. De letterlijke betekenis van economie is huishoudkunde. Er zijn eigenlijk geen redenen te bedenken waarom wij ons eigen huishouden niet menswaardig zouden willen inrichten. In deel 1 lag de focus op duurzame gedragsverandering, dit keer op de enorme invloed van externaliteiten.

Het vooropstellen van het belang van de aandeelhouder is de kern van ons huidige financiële systeem. Begin jaren ’70 doceerde de wereldberoemde econoom Milton Friedman aan de Universiteit van Chicago dat managers van (grote) bedrijven hun bedrijfsvoering dienden in te richten zoals de verschaffers van kapitaal, de aandeelhouders, het wensten. Met primair als doel het genereren van zoveel mogelijk winst om de waarde van het bedrijf  zo hoog mogelijk te laten zijn. Dit aandeelhouderskapitalisme is nadrukkelijk het uitgangspunt geworden van met name beursgenoteerde ondernemingen. Om in de gunst te vallen van de geldverschaffers en om te blijven, zorgen bedrijven er continu voor om hun baten te maximaliseren en de lasten zo laag mogelijk te houden.

In de optiek van Friedman laten de verschaffers van kapitaal de winsten die ze krijgen in de vorm van dividend weer terugvloeien naar de maatschappij in de vorm van investeringen, consumptieve bestedingen, schenkingen en giften. Deze visie heeft ertoe geleid dat inmiddels een groot deel van het beloningspakket van de topman van een beursgenoteerd bedrijf bestaat uit aandelen en opties. Op deze wijze zijn de belangen van de kapitaalverschaffers en bestuurders van een onderneming gelijk geschakeld en is de rol van de bedrijven in de economie als geheel vergroot.

Reparatie
Waar in deze visie aan voorbij wordt gegaan, is dat, naast groeiende ongelijkheid, de milieuschade die bedrijven aanbrengen vele malen kostbaarder is om deze achteraf te repareren dan het zou kosten indien deze op voorhand vermeden hadden kunnen worden.

Het is in het belang van de bestuurders en aandeelhouders kosten zo laag mogelijk te houden en mogelijke kosten voortkomend uit de bedrijfsactiviteiten buiten de organisatie te leggen dan wel te houden. Dit geldt voor zowel sociale- als milieuschade. Zo is het bijvoorbeeld voordelig om goedkoop in te kopen bij leveranciers die het niet nauw nemen met arbeidsvoorwaarden noch milieuschade. Ook de lasten van eigen bedrijfsactiviteiten worden het liefst niet preventief voorkomen, maar extern neergelegd. De schadelast wordt afgewenteld op verzekeringen en/ of de samenleving waar met belastinggeld reparaties moeten worden uitgevoerd. Maar de grootste schade wordt in het milieu zelf gelaten met alle consequenties van verlies aan biodiversiteit en gezondheid tot gevolg. In het economisch verkeer ook wel externe kosten of externaliteiten genoemd.

“De grootste schade wordt in het milieu zelf gelaten met alle consequenties van dien”

Externaliteiten
Externaliteiten zijn een belangrijk concept binnen de economie. Ze ontstaan wanneer de acties van een individu of bedrijf onbedoelde gevolgen hebben voor anderen, zonder dat deze effecten worden meegenomen in de kosten of baten van de verantwoordelijke partij. Een veelvoorkomend voorbeeld is milieuvervuiling. Wanneer een fabriek schadelijke stoffen uitstoot, ondervinden omliggende gemeenschappen schade in de vorm van vervuilde lucht of water. Maar deze schade wordt niet weerspiegeld in de prijs van de geproduceerde goederen.

“Milieuvervuiling wordt niet weerspiegeld in de prijs van goederen”

Externaliteiten kunnen ook positief zijn. Als iemand bijvoorbeeld een boom plant in zijn tuin, profiteert niet alleen hij ervan, maar ook de omringende gemeenschap. De luchtkwaliteit verbetert, er wordt schaduw geboden en voor een toename aan biodiversiteit gezorgd.

Ook bedrijven kunnen zorgen voor positieve externe effecten door te investeren in onderzoek en ontwikkeling. De nieuwe technologie kan de samenleving als geheel ten goede komen en niet alleen de afnemers ervan. Als een nieuwe medische technologie wordt ontwikkeld verbeteren de gezondheidsresultaten en kunnen in veel gevallen de gezondheidskosten worden verlaagd.

Pigou
Milieuschade die niet in de prijsvorming tot uitdrukking komt, is een groot probleem. Bodem, water en lucht raken steeds meer verontreinigd. Wanneer de vervuiler niet rechtstreeks of deels wordt belast voor de schade die hij aanricht, ontstaat ecologische schade aan de leefomgeving. Als uitgangspunt kan de wet van Pigou genomen worden: beprijs de externe schade en laat de vervuiler betalen voor de vervuiling die hij aanricht. Arthur Cecile Pigou (1877-1959) is een Engelse econoom die onder meer wordt gezien als de ‘vader’ van de huidige milieuheffingen.

In het geval van negatieve externaliteiten worden producten of diensten vaak in grotere hoeveelheden geproduceerd dan maatschappelijk wenselijk is omdat de kosten voor de samenleving niet volledig worden weerspiegeld in de productiekosten. Hierdoor is de prijs van het aangeboden product of dienst te laag waardoor de vraag ernaar te hoog is.

Marktfalen als gevolg van externaliteiten kan worden opgelost door overheidsinterventie. Een gebruikelijke oplossing voor negatieve externaliteiten is het opleggen van een belasting op de producenten die de externe kosten veroorzaken. Deze belasting wordt vaak aangeduid als een Pigouviaanse belasting.

Onderzoek onder 8.000 bedrijven door Effectual (onderdeel van de Rolex Foundation) toont aan dat momenteel slecht 19 procent van de externe kosten in de marktwaarde van bedrijven is verdisconteerd.

“Slechts 19 procent van de externe kosten is in de marktwaarde van bedrijven verdisconteerd”

Deels verklaarbaar omdat gegevens ontbraken om de juiste kosten terug te vertalen naar individuele bedrijven. Het kunnen berekenen wat op individueel bedrijfsniveau het saldo bedraagt van hun negatieve en positieve externaliteiten was tot voor kort een hypothetische exercitie. Maar steeds vaker en beter onderbouwd zijn onderzoekinstanties bezig om het saldo van externaliteiten terug te brengen op het niveau van de betreffende onderneming.

Externaliteiten zullen, als gevolg van toekomstige overheidsmaatregelen, de winstgevendheid en waarde van bedrijven positief of negatief beïnvloeden. Overheden zullen op zoek gaan naar manieren om de kosten en baten te internaliseren. Dit door het uitoefenen van politieke druk, het heffen va belastingen en opleggen van boetes. Ook kunnen ze subsidies toekennen om positieve externe effecten te stimuleren. Dit alles heeft gevolgen voor de winstgevendheid van bedrijven en beïnvloedt in sterke mate hun beurswaarde.

Duurzaamheid
De Amerikaanse zakenbank Morgan Stanley publiceerde medio 2025 de resultaten van een onderzoek onder 300 wereldwijd opererende bedrijven. Ze geeft aan dat 88 procent van de ondervraagde bedrijven duurzaamheid ziet als een potentiële aanjager voor het creëren van waarde op de lange termijn.

“Negen op de tien bedrijven zien duurzaamheid als potentiële aanjager voor het creëren van waarde op de lange termijn”

Hierbij geeft 80 procent aan dat ze het rendement kunnen meten van duurzaam gerelateerde projecten. Wereldwijd worden bedrijfsstrategieën afgestemd op duurzaamheidsdoelen om een veerkrachtig en toekomst bestendig bedrijfsmodel te creëren.

Ook geeft meer dan de helft van de bedrijven aan dat ze het afgelopen jaar fysieke klimaat gerelateerde problemen hebben ondervonden. In de regio’s Azië en de Pacific zelfs bijna driekwart procent.

Weerbaar en veerkrachtig
Vanuit diverse invalshoeken wordt  steeds meer de noodzaak gevoeld om bedrijfsactiviteiten weerbaarder en veerkrachtiger te maken.

Bedrijven die sturen op meervoudige waardecreatie stellen het creëren van waarde op lange termijn boven winstmaximalisatie op korte termijn. Veelal passen ze principes van de circulaire economie toe, nemen ze in het algemeen verantwoordelijkheid die verder gaat dan de grenzen van hun eigen onderneming. Vanuit het vernieuwde perspectief laten deze bedrijven zien dat het mogelijk is om economische, ecologische en sociale doelstellingen te combineren en dat dit essentieel is om toekomstbestendig te blijven.

Tekst Jack Cox
Jack is directeur van vermogensbeheerder Forza Asset Management en auteur van ‘Vlindereconomie’.