Ingrediënten voor welvaart: hoe we economie beter kunnen begrijpen

Wat is economie, wat is welvaart, wat is rijkdom? Matthias Olthaar (lector Vitale Economie) geeft hier in zijn boek Alles van waarde antwoord op. Zijn boek toont een nieuw vergezicht en geeft hoop en handelingsperspectief. Voor MaatschapWij schreef hij een blog hoe we de vitale economie vorm en inhoud kunnen geven. 

Om welvaart te creëren hebben we land nodig. Vruchtbaar land dat keer op keer de grondstoffen levert die we nodig hebben voor een goed leven. Voedsel, klei, hout, vezels, medicinale planten, oliehoudende zaden en meer. We hebben kennis nodig over beheer van het land: hoe kunnen we het land regeneratief bewerken en de vruchten ervan plukken? We hebben kennis nodig over de bewerking van grondstoffen tot waardevolle eindproducten, alsmede kennis over de winning van abiotische grondstoffen en het voortdurende hergebruik ervan. We hebben arbeid nodig om deze grondstoffen te winnen, bewerken en distribueren.

Maar daarnaast hebben we ethiek nodig. We hebben het nodig om na te denken over de vraag wat welvaart is. Maar ook ethiek om na te denken over de vragen hoe we het land waar onze grondstoffen vanaf komen verdelen, alsmede het werk en de opbrengsten van land en arbeid. Het zijn de ingrediënten van de economie. Hoe we daarmee omgaan bepaalt hoe de economie vorm krijgt.

Genoeg
Vandaag de dag geloven we massaal in een magische economische formule: produceert en gij wordt gelukkig. Het adagium meer is beter is van toepassing op onze kwaliteit van leven, op de bestrijding van armoede, op welvaart. Welvaart heeft een sterke materiële en financiële connotatie gekregen. Bij een welvarend iemand denken we vandaag de dag aan iemand met een groot huis, dure auto’s, sieraden en de hipste kleding. Het is iemand die carrière heeft gemaakt en verre reizen maakt, voor de lol en voor werk.

“We leven in een markteconomie die allerlei middelen heiligt om het doel van altijd meer te realiseren”

We leven in een markteconomie die allerlei middelen heiligt om het doel van altijd meer te realiseren. Het recht van de hoogste bieder geldt in deze markt. Manipulatieve marketingtechnieken, geplande veroudering en uitputting van mens, dier en aarde zijn allemaal geoorloofd in de economie van het nooit genoeg. Marketeers mogen ons niet alleen doen laten geloven dat ons leven niet goed genoeg is tenzij we die grotere auto kopen (om vervolgens weer de grens te verleggen), maar onze economische narratieven gaan zelfs zo ver dat wij nooit genoeg zijn. Onze rimpels, grijze haren of wat dan ook mag er niet zijn opdat we cosmetische producten of zelfs ingrepen kopen. Of onze arbeidsproductiviteit is nooit genoeg. We moeten immer meer productief zijn, zelfs als – zoals inmiddels het geval is – één op de vijf werkenden aan burn-outklachten lijdt.

Gids
Het antwoord op deze magische maar gemankeerde formule van meer is beter, per definitie en altijd, is niet dat het minder moet zijn. Zoals je bijvoorbeeld in het groene groei versus ontgroeidebat ziet. Er ontstaat dan een soort welles-nietesdebat over economische groei die verbindend noch verzoenend werkt.

Een dergelijk debat opgedeeld in kampen past goed binnen de kaders van de mediawetten maar negeert dat we als mensen veel meer gemeen hebben dan waarin we verschillen. Iedereen zoekt naar een goed leven. En voor iedereen is dat een zoektocht in een oerwoud dat bestaat uit keuzemogelijkheden, de omgang met veel of weinig geld, je eigen voorkeuren en talenten in je werk, de vertaling van verlangens naar behoeftes in je creaties, cultivaties en consumptie, je afhankelijkheid en samenwerking met anderen daarin.

In dit oerwoud hebben we een gids nodig. Een gids die ons op weg helpt om de juiste vragen te stellen. Dat begint als volgt:

• Laten we met elkaar de vraag stellen wat het leven de moeite waard maakt.

Een goed leven bestaat uit zowel materiële als immateriële noodzakelijke behoeften. Voor een goed leven hebben we gezondheid, vriendschap, ontspanning, spel, liefde, creativiteit en veel meer immateriële behoeften. Maar we hebben even goed kleding, onderdak, eten, goed sanitair, medicatie en andere materiële behoeften. Het gaat over alles van waarde. Dit is de basis van de economie.

• Laten we vervolgens de vraag stellen hoe we de materiële behoeften kunnen realiseren

We hebben goed sanitair, onderdak, kleding en andere dingen nodig. En dus moet dit gemaakt worden. We hebben daar land voor nodig, grondstoffen, energie, machines, kennis, gereedschap en arbeid. Dit betekent dat we afspraken maken met elkaar over de verdeling van land en werk alsmede de opbrengsten daarvan. Het draait om rechtvaardige verdelingsvraagstukken. Het draait ook om vragen rondom negatieve gevolgen van productie: wanneer werken we te veel of te hard, waardoor we ziek worden of vriendschappen compromitteren? Wanneer putten we ander menselijk of niet-menselijk leven uit omwille van onze productie? Wanneer hebben we zoveel spullen dat we er ongelukkig, ziek en eenzaam van worden? Op welke manier mogen consumenten geïnformeerd worden over nieuwe producten of diensten? Hoe beoordelen we de toegevoegde waarde van nieuwe innovaties voor menselijk en niet-menselijk leven? Oftewel ethiek. Dit is de kern van de economie.

• Laten we daar vervolgens naar gaan handelen

Als we eerst met elkaar het gesprek anders gaan voeren, gaan we vervolgens ook daar naar handelen. Vandaag de dag handelen we naar het idee dat BBP, dus productie, altijd maar moet blijven groeien. Maar wat we willen is dat ons leven gaat bloeien. Groei van het BBP kan bloei van kwaliteit van leven in de weg staan. In de wetenschap wordt dit verspild BBP genoemd. Als we kijken naar wat het leven de moeite waard maakt en wat we daar aan goederen en diensten voor nodig hebben dan kunnen volgens recent onderzoek maar liefst 8,5 miljard mensen een goed leven leiden met slechts 30 procent van de huidige wereldwijde productie! En dat betekent echt geen terugkeer naar het stenen tijdperk. Producten als laptop, televisie, smart phone, kleding, verwarming en koeling van het huis, 15.000 mobiliteitskilometers, gezondheidszorg, sociale voorzieningen en meer zijn opgenomen in deze berekening.

Kiemen
Het goede nieuws is: kiemen van een nieuwe economie ontstaan reeds overal. Dat betekent dat we niet hoeven te wachten op de overheid om de economie anders vorm te geven, maar dat iedereen binnen haar of zijn eigen invloedssfeer vandaag al kan beginnen met het mede vormgeven van de nieuwe economie.

“Iedereen kan vandaag al beginnen met het mede vormgeven van de nieuwe economie”

Kies bijvoorbeeld voor een low-tech percolator in plaats van hightech espressoapparaat. Kies voor de draadloze koptelefoon met levenslange garantie, de modulaire laptop of smart phone of de trui die vijftig jaar meegaat. Het kan allemaal.

Of ga spullen delen met elkaar, planten voor elkaar stekken en diensten zoals knipbeurten of klussen in huis met elkaar delen. De mogelijkheden zijn eindeloos.

Maar het begint met verhalen over het goede leven. Laten we als eerst die weer gaan maken en ons niet laten opleggen door de marketingindustrie. Economie is niet hetzelfde als BBP.

“Economie betekent gemeenschapskunde”

Economie betekent gemeenschapskunde. Het draait om de vraag hoe je als gemeenschap kunt voorzien in datgene wat we nodig hebben voor een goed leven. Als we die vraag gaan stellen en beantwoorden, bedrijven we economie. We brengen gemeenschappen verder. We leggen de nadruk op kwaliteit van leven in plaats van kwantiteit van productie. We stellen de vraag wat we willen produceren, waartoe en hoe in plaats van de vraag hoe we zoveel mogelijk kunnen produceren. We gaan de vruchten plukken van een economie van het genoeg in plaats van een economie van het nooit genoeg dat uitput, onrustig en onzeker maakt. We gaan het leven ontketenen: de levenslust in ons wordt ontketend, de ketenen van het systeem gebroken.

Tekst: Matthias Olthaar

Matthias is lector vitale economie en gepromoveerd op onderzoek naar de handelspositie van Afrikaanse boeren in mondiale voedselketens. Als co-auteur schreef hij samen met econoom Paul Schenderling de boeken Hoe handel ik eerlijk en Er is leven na de groei. Hij is medeoprichter van Stichting Genoeg om te leven, die in 2024 op plek 17 stond van de duurzame 100 in Trouw. Dit jaar verscheen zijn boek Alles van waarde; een nieuwe kijk op arbeid, geld en geluk. 

Headerbeeld: Arindam Mondal via Unsplash