Écht luisteren om nieuwe Utøya’s te voorkomen

Tijdens het bloedbad op het Noorse eiland Utøya (2011), ontsnapte Bjørn Ihler ternauwernood aan de dood. Het verstevigde zijn verlangen dat hij al van jongs af aan met zich meedroeg om te bouwen aan gelukkige en gezonde woon- en leefplekken voor iedereen.

Ihler groeide op in een buurt van Oslo waar mensen vanuit allerlei kleuren en verschillende achtergronden in harmonie met elkaar samenleefden. Pas later werd het hem duidelijk dat het in Noorwegen helemaal niet zo gebruikelijk was om elke dag zo’n diversiteit aan mensen te ontmoeten. Om zich in te zetten voor een meer sociale en inclusieve samenleving werd hij actief voor de jeugdafdeling van de destijds regerende Noorse arbeiderspartij. Op het eiland Utøya, waar een jeugdkamp was georganiseerd en honderden jongeren aanwezig waren, dook plotseling Anders Breivik op, vermomd als geüniformeerde man met een grote tas. Hij deed zich voor als politieman en wist zich, onder het mom van een routinebezoek in verband met de eerdere bomaanslag in Oslo, toegang tot het eiland te verschaffen. Eerst riep hij de jongeren op zich rondom hem te verzamelen en daarna begon hij op hen te schieten.
“Het is een erg klein eiland. Ik verstopte me in het bos tot Breivik mij uiteindelijk ontdekte. Ik sprong in het water en keek op. Ik zag Breivik. Hij richtte zijn geweer op mij. Ik wist zeker dat ik zou sterven. Maar hij miste. Ik kon vluchten en niet veel later werd Breivik gearresteerd.”

Nooit meer
Voor lange tijd leed Ihler aan een posttraumatische stressstoornis. “Iedereen was in shock. Nooit heb ik boosheid of haat gevoeld. Het was pijnlijk en het was ‘klote’, dat is de enige manier hoe ik het kan verwoorden. Ik wilde dat niemand zoiets ooit meer zou hoeven meemaken.”

“Veel mensen kijken vooral naar oppervlakkige krantenkoppen. Breivik was een rechtse extremist. Hij was extreem sceptisch over migratie en sceptisch over veranderingen. Maar niemand vroeg zich af of er meer mensen waren die zo denken.  Ik heb het niet over zijn daden, wel over de gedachten. Ik heb die mensen ontmoet. Ze zijn er en het is goed om in gesprek te gaan. In de Noorse media werd Breivik weggezet als een zonderling. Breivik zou niet één van ons zijn. Hij zou slechts de uitzondering op de regel zijn. En dat zien we telkens weer na een terroristische aanslag. We distantiëren ons en gaan weer verder. We hebben niet of nauwelijks stilgestaan bij de kernvraag wat Breivik heeft gemaakt tot de man die dit heeft gedaan. Hoe heeft onze gemeenschap ertoe bijgedragen dat Breivik is geworden wie hij is?”

Inclusiviteit
“Als we er niet in slagen om ons te verbinden met mensen die (extreem) anders denken, als het ons niet lukt om gesprekken met hen te voeren, oprecht naar hen te luisteren, dan falen we als een gemeenschap. Inclusiviteit vormt een gouden sleutel om voorbij de toenemende polariteit in de samenleving te komen. Het is de kunst om ook mensen met wie we het oneens zijn er volledig bij te laten horen. Het negeren van hen, kan leiden tot extreme frustratie, waardoor mensen zich geïsoleerd voelen, boos worden en geen andere uitweg zien om hun boosheid te uiten dan door geweld.”

“Het is de hoogste tijd dat we aanvaarden dat elk mens anders is. Het ontkennen van diversiteit leidt juist tot gewelddadigheid. Daarom is het zo krachtig om juist te luisteren naar mensen die andere ervaringen en wereldbeelden hebben. Ideeën en meningen van mensen mogen we als gek of gevaarlijk ervaren, maar laten we er ook voor zorgen dat ze niet meer op elkaar schieten.”

“We hebben nauwelijks stilgestaan bij de kernvraag wat Breivik heeft gemaakt tot de man die dit heeft gedaan”

Luisteren
“In onze sterk gepolariseerde wereld hoor je veel mensen zeggen: ‘jij bent fout en je wereldbeeld ook’. We maken vijanden van onze opponenten. De extreme vóór en tegenstanders gooien daarmee olie op het vuur van een gewelddadige samenleving. We komen echter dichterbij elkaar als we ervoor kiezen om open te staan voor anderen en met elkaar in gesprek te gaan. Tegenwoordig heeft iedereen toegang gekregen tot een microfoon. Iedereen gebruikt social media om zijn of haar gedachten, ideeën en meningen te ventileren. We leven in een tijd dat iedereen praat, zendt, schreeuwt, maar hoe we naar elkaar moeten luisteren, zijn we verleerd.”

Terug naar Utøya
In de documentaire ‘Paradogma’ gaat filmmaker Marijn Poels op zoek naar de wortels van de toenemende polarisatie in de wereld. Waarom demoniseren we het andere geluid in de samenleving? Poels onderzoekt dit fenomeen dat het open gesprek met andersdenkenden lijkt te verstikken en de bevolking verdeeld in links, rechts, goed of slechts, vóór of tegen. Deze documentaire laat ook zien hoe Bjørn Ihler teruggaat naar het Noorse eiland Utøya waarop het bloedbad plaatsvond en waarbij Ihler 69 van zijn vrienden verloor. Juist op die plek wil hij het gesprek aangaan met iemand vanuit ‘radicaal-rechtse huize’.

“Na het bloedbad ben ik gesprekken gaan voeren met mensen die extreem rechtse, linkse of religieuze denkbeelden hebben”

“Ik vond het belangrijk om hem de plek te laten zien waar het gebeurd was en daarover te vertellen. Graag wilde ik het gesprek aangaan over de haat die Breivik dreef én beter gaan begrijpen hoe het zover heeft kunnen komen. Ik wilde leren van de perspectieven van waaruit mensen zoals Breivik destructief handelen. Dat is waarom ik de oprichter van een wereldwijd neo-nazi netwerk daarheen heb gebracht. Dit is wat ik na het bloedbad ben gaan doen. Gesprekken voeren met mensen die extreem rechtse, linkse of religieuze denkbeelden hebben. Ik probeer naar ze te luisteren en van ze te leren. En deze mensen voelen vaak dat het de eerste keer is dat er iemand, die het niet met hen eens is, toch bereid is naar hen te luisteren.”

“Elke generatie streeft ernaar de wereld iets beter achter te laten dan ze het aantrof. We zijn het er vaak niet over eens hoe dat er precies uitziet en welke wegen we daarvoor moeten bewandelen. Maar ik denk dat we op z’n minst met z’n allen, als vrienden of vijanden, kunnen inzien dat we allemaal hetzelfde doel nastreven: de wereld een stukje beter maken.”

Identiteit
“Een van de inzichten die ik heb verkregen uit de gesprekken met extreem anders denkende mensen, is dat mensen in de greep kunnen raken van absurde wereldbeelden. Eigenlijk gaat het er helemaal niet om of het wel of niet waar is dat de wereld plat is of de maan kunstmatig is geproduceerd, veel belangrijker dan twisten over de feiten is om te achterhalen waarom mensen zo denken. Je kunt mensen wel vertellen dat iets nepnieuws is, maar voordat je het weet verdwalen we in pro of contra, eens of oneens, goed of fout. Wat mensen geloven is niet zo belangrijk, het gaat er vooral om waarom ze het geloven. In gesprekken luister ik dan ook niet zozeer naar woorden alleen, maar probeer ik vooral af te stemmen op waarom mensen iets denken. Elk mens is op zoek naar medemenselijkheid, liefde, warmte en aandacht. Elk mens verlangt ernaar om gezien en gehoord te worden. Dat soort basisbehoeftes zijn voor iedereen hetzelfde. Op het moment dat we die basisbehoeftes in de ander herkennen, erkennen en accepteren, ontstaat er een nieuwe ruimte voorbij goed en fout waar we elkaar wel kunnen ontmoeten.”

“Wat mensen geloven is niet zo belangrijk, het gaat er vooral om waarom ze het geloven”

Menselijkheid
Het pleidooi voor diversiteit en inclusiviteit is allesbehalve theorie voor Ihler. Ondanks alles wat Ihler meemaakte, bleef hij staan voor de menselijke behandeling van de dader in het Noorse gevangenissysteem. “Breivik ontkende alle menselijkheid en mensenrechten. Maar dat maakt het nooit goed als wij hem dat nu ook zouden ontzeggen. Als we dat doen, dan volgen we dezelfde logica van Breivik. Laten we in plaats daarvan het voorbeeld zijn van wat menselijkheid waarachtig kan zijn.”

Tekst door: Ivo Valkenburg
Ivo overleed in juli 2022 op 55-jarige leeftijd in zijn geliefde Transsylvanië.
Dit is een bewerking van het artikel dat eerder verscheen in de lente-editie 2021 van het New Financial Magazine. 

Foto header: Paal Sørensen

Iedere week een flinke dosis positiviteit en blik-verruimende kennis in je mailbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief. Inspiratie gegarandeerd.