Jitske Kramer bestudeert Homo Sapiens in een veranderende wereld

‘Wat betekent het om mens te zijn tussen mensen?’, met deze vraag gaat corporate antropologe Jitske Kramer in gesprek met organisaties. Tijdens haar reizen doet ze kennis op over ‘tribes’ (volksstammen). Met alle menselijke neigingen en wijsheden op haar netvlies kijkt ze naar organisaties en de samenleving als geheel. Wat kunnen we leren van deze tribes over onszelf?

Volgens Jitske Kramer zijn we nog steeds dezelfde groepsdieren als zestigduizend jaar geleden. Dat betekent dat onze strategieën om samen te leven overeenkomen met die van onze voorouders. Tribes (of volksstammen) gaan strategische allianties met elkaar aan door o.a. ‘het huwelijk’. Organisaties hebben dezelfde strategie, maar nu heet het ‘fuseren’. Tribes bouwen muren om zich te beschermen tegen buitenstaanders. Pasjes om een gebouw binnen te komen hebben dezelfde functie. Jitske Kramer: ‘Het is een andere vorm, maar de dynamiek is hetzelfde.’ Bewustwording van onze tribale natuur laat ons zien dat we bepaalde ‘hedendaagse’ vraagstukken al eeuwen met ons meedragen.

Mag ik alleen meedoen of ook meebeslissen?

Een tribe wordt gevormd door de ervaring van een gemeenschappelijkheid. De groepsleden zijn verschillend, maar door een gemeenschappelijk verhaal zijn ze verbonden met elkaar. Nederlanders zijn bijvoorbeeld verschillend van elkaar, maar zijn verbonden door het verhaal van ‘Nederlands-zijn’. In deze context komen vragen naar boven. Wat behoort tot de Nederlandse identiteit? Wie mag meeschrijven aan dat verhaal? Wie neemt deel aan het gesprek over wat ‘Nederlands-zijn’ betekent? Deze vragen gaan, volgens Jitske, over macht. Wie heeft de macht om te bepalen wat ons gemeenschappelijke verhaal is?

“Diversiteit nodigt je uit voor het feest, inclusie vraagt of je mee danst.”

Een van die hete gesprekken is Zwarte Piet. Daar zie je alles in terugkomen. Er is een feestje: Sinterklaas. Iedereen mag meedoen, maar mag iedereen ook meebeslissen? Als ik een andere schmink wil, wordt dat dan veranderd?’, volgens Jitske komt deze kwestie op veel terreinen steeds terug. ‘Homo sapiens zijn hiërarchische wezens. In het bouwen van die hiërarchie is het altijd de vraag ‘wie mag meebeslissen en wie niet?’

Inclusiviteit is een menselijke behoefte

Als Homo Sapiens willen we gehoord worden. ‘Anders worden mensen narrig en gaan ze de boel lopen saboteren’, ziet Jitske. Samenleven werkt goed als we een manier hebben gevonden waarop alle stemmen van de betrokkenen gehoord worden en geïntegreerd worden in het gemeenschappelijke verhaal. Dat werkt hetzelfde in stammen, gezinnen en organisaties.

Maar een cultuur is altijd in beweging. Op den duur komt het gecreëerde gemeenschappelijke verhaal niet meer overeen met de behoeftes van alle betrokkenen. Het verhaal ‘Sinterklaas’ is niet meer houdbaar voor alle Nederlanders. Dan moeten we opnieuw uitvinden hoe iedereen kan meepraten in het grote gesprek over het nieuwe verhaal. En dat vinden we niet altijd makkelijk, ziet Jitske.

Homo Sapiens houden niet van verandering

Een cultuur geeft ons richting en betekenis aan het leven. ‘Als we die cultuur gaan veranderen weten we het even niet meer. Alles is onzeker. Dan willen we dat er morgen eigenlijk al iets nieuws komt of we willen terug naar hoe het was’, is Jitske opgevallen. Tegenwoordig hebben we de neiging om in die chaos alles stop te zetten. ‘In organisaties zetten we dan bijvoorbeeld opleidingen stop, want we kunnen pas weer iemand opleiden als we weten hoe het eruit moet zien, vertelt Jitske, ‘maar dat moeten we juist niet doen’. Volgens Jitske moeten we juist ‘in die onzekerheid gaan zitten’ en met elkaar praten om zo opnieuw betekenis aan de situatie te geven.

Kampvuur-gesprekken

Van oudsher gebruiken we rituelen om betekenis te geven aan grote veranderingen. Daarom benadrukt Jitske het belang van ‘kampvuur-gesprekken’. Want dat zijn de momenten waarop we als Homo Sapiens een nieuwe identiteit vormen. ‘Van die intieme gesprekken waarin iemand zegt: ‘weet je nog wat oma zei?’, dan ontmoet je jezelf en elkaar en krijg je nieuwe inzichten.’Volgens Jitske zijn deze gesprekken vooral noodzakelijk wanneer het transformaties betreft.

In organisaties wordt vaak gek opgekeken als iedereen in de war is na een herorganisatie. ‘Logisch dat iedereen in de war is’, denkt Jitske dan, ‘je hebt alles geherordend, dus nu moet je dat kampvuur-gesprek aangaan om aan te duiden wat die verandering betekent.’ Dat is heel anders dan een presentatie met bulletpoints of een maandelijkse management-meeting. Een herorganisatie moet volgens Jitske goed begeleid en aangekondigd worden. Het management moet aangeven dat de situatie anders dan anders is. Dat er iets buitengewoons staat te gebeuren. Waar aandacht voor is en waar emoties worden toegelaten.

Durven we elkaar te ontmoeten?

Maar hoe zit dat dan met cultuurveranderingen die op maatschappelijk niveau plaatsvinden? Bijvoorbeeld met de toename in diversiteit? ‘Op papier vinden we diversiteit leuk, maar als het wezenlijk anders is vinden we het irritant’, zegt Jitske. We vinden het irritant om verschillende waarden van elkaar tegen te komen. Wat iemand belangrijk vindt in het leven, geldt niet voor iedereen. ‘Dan is de vraag: kunnen we ook verschillen op waardeniveau toelaten? Als we wezenlijk van elkaar verschillen, kunnen we dat dan van elkaar accepteren?’ En kunnen we dan toch met elkaar door een deur?

Volgens Jitske gaat het in zulke kwesties erom dat we bestaande machtsstructuren durven los te laten. Durven we bijvoorbeeld een kampvuur-gesprek te organiseren over het sinterklaasfeest? En durven we daarbij alle perspectieven uit te nodigen, met als mogelijke consequentie dat we de schmink gaan veranderen? Jitske: ‘we kunnen niet zeggen: ‘we gaan wel met elkaar praten, maar we houden de rest instant’.’ Een echt kampvuur-gesprek betekent dat de bestaande structuren ook meeschuiven. En dat is precies wat we nodig hebben om met elkaar te kunnen samenleven.

Meer weten over hoe Jitske Kramer tegen de mens in de veranderende wereld aankijkt? Bekijk het videoportret:

Wil jij graag iemand bedanken omdat hij of zij met hart, hoofd en handen zich inzet voor een socialer en duurzamer Nederland? Vraag dan hier een Maatschapwij-speldje aan en wij zorgen dat het speldje zo snel mogelijk naar je toekomt.