Visie op grond (1): Stemloze grond

Hoe bewust ben jij je van de grond onder je voeten? We lopen erover, verbruiken het en bewerken het. Op jouw geboortegrond begon jouw taal en je levensweg. In sommige culturen heeft grond een eigen stem. Vergt onze klimaatcrisis een andere visie op grond? Groeit er een ander bewustzijn? Rien van der Zeijden probeert de vragen in drie columns te doorgronden. Deel 1: Stemloze Grond.

Op 4 november 1956 glibberde ik de aarde op, tussen de veilige weefsels van mijn moeder vandaan. Oerwater, oergrond waar ik uit voortkwam. Langzaam was ik daar gevormd, een stukje leven – was er al bewustzijn? – vastgekoekt aan de baarmoederwand als een kostbaar en kwetsbaar koraal. In den beginne was er verwevenheid. Maar ik begon ruimte in te nemen. Ergens tussen die waterige weefsels is mijn zelfstandigheid ontstaan en daarom moest ik weg, lucht krijgen, de leegte en de droogte in.

Lege polderwereld
Mijn herinnering aan deze oerwereld zou snel verdwijnen. Ik kwam terecht in een lege polderwereld. Ook nat maar winderig met oneindig veel ruimte. De Wieringermeer, bodem van een zee. Je kon er soms het gorgelen van wegzakkend water nog horen, vastraken in slibberige grond. Het water was nooit ver weg, weggesluisd achter imposante dijken, tegengehouden door zanderige duinen waar het helmgras pijn aan mijn voeten deed. Ik verdwaalde gemakkelijk in de ruimte, de onmetelijkheid van het land, de tocht langs een greppel of zwalkend over boerenland naar een kerktoren in de verte.

Al snel leerde ik dat deze grond niet wild en vrij was, dat ik over eigendom liep. Dat er hekken waren en dat grond een bestemming had, tot rendement moest leiden. Ik moest van A naar B leren lopen, een recht pad volgen, eindeloze polderwegen langs een bomenrij met daarachter een sloot of een vaart en later in de verte de saaie dozen van de agro-industrieterreinen.

Nieuw land zonder verhaal
De grond van mijn kinderbestaan was een zwijgend land. Ogenschijnlijk. Bestaat er grond zonder verhaal? ‘Land uit Zee,’ zo heette de camping in ons dorp. Nieuw land zonder verhaal, daar kun je je wil aan opleggen. Wij Hollanders trokken met onze VOC schepen de wereld over, koloniseerden gebieden die we van hun verhaal moesten beroven om ze ‘van ons’ te verklaren. Maar ook de landwinning naast de deur, het water dat ons bedreigde of die ons nieuwe ruimte kon verschaffen, was onze specialiteit. We koloniseerden grond niet alleen ver weg. Ik ben opgegroeid op gekoloniseerde grond, op zwijgend en leeg land. Passieve en inerte grond, stemloos en gereed voor bewerking.

Stemloze aarde
Ik leerde andere culturen kennen. Ik ontdekte dat de stemloze aarde mijn culturele bias was. Er waren andere inheemse culturen die de grond onder mijn voeten een eigen wil en identiteit toekenden (Moeder Aarde, Gaia, etc.). Ze spraken over sacrale plaatsen, een land met pijn, verhalen, oude rechten, geesten en stemmen van voorouders. De wereld als grondstof tegenover een aarde die terugpraat. In 1855 weigerde een indianenopperhoofd in het huidige Oregon een verdrag te ondertekenen omdat hij vond dat het de stem van de aarde uitsloot: “Ik vraag me af of het land iets te zeggen heeft”, vroeg hij.

Ik raakte geïnteresseerd in de vitalistische visie op de aarde. Maar, eerlijk gezegd, wat heeft mijn generatie eigenlijk uitgericht? Al sinds de industriële revolutie is het koloniale economische denken als een wals over de aarde gegaan. Onze huidige planetaire crisis heeft hiermee alles te maken, stelt Amitav Gosh in De vloek van de nootmuskaat. “Het is een alomtegenwoordige crisis waarin geopolitiek, kapitalisme, klimaatverandering en raciale, etnische en religieuze tegenstellingen in elkaar grijpen en elkaar versterken en versnellen.” (Gosh, 249)

Het tij keert
Een van de ontwikkelingen komt uit een onverwachte hoek: de rechtszaal. Hoe voer je een gesprek met iemand die je niet meer verstaat, geen stem heeft, zo verzwakt is dat ze niet meer voor zichzelf kan opkomen? Een voogd en woordvoerder met juridische bevoegdheden zou de verdediging kunnen overnemen. Dat gebeurt op dit moment op talloze plekken in de wereld waar de natuur in de touwen hangt en waar rivieren, bossen en landschappen rechten verkrijgen en weer van zich kunnen laten horen, zij het via een intermediair. Jessica den Outer is in Nederland een voorvechtster van deze beweging: “Er is een mechanisme aan de gang waardoor de economische belangen continu de overhand krijgen. We hebben wel regels en beleid om de natuur te beschermen maar toch delft de natuur vrijwel altijd het onderspit. Of we verplaatsen de problemen naar andere landen of naar toekomstige generaties. De stem van de natuur wordt in de afwegingen onvoldoende gehoord”, zegt in een interview met deLichtkogel.nl  (red. Jessica den Outer is ook keynote spreker op het MaatschapWij-event ‘De kracht van de onderstroom’ op 13 maart in Zeist).

“Je argumenten veranderen door de natuur als een levend wezen met rechten te zien”

Vorig jaar ontvingen we Elmo Vermijs in het Filosofisch Café Sneek. Hij is een kunstenaar die filosofie en verbeelding verbindt en intrigerende projecten in de natuur organiseert. Hij maakte een film van het ‘Parlement van de Bomen’, een groot project in het Amstelpark in Amsterdam waarin een rechtszaak werd nagespeeld. In die rechtszaak spraken de bomen zich uit. Ze werden gerepresenteerd door verschillende advocaten, uiteraard speculatief maar het was een prachtige manier om te kijken hoe je argumenten veranderen door de natuur als een levend wezen met rechten te zien.

Stem van de aarde
De rechtspraak zou je een weg via de ‘buitenkant’ kunnen noemen. Belangrijk, maar wie eenmaal gaat luisteren naar de stem van de aarde, ontdekt haar gelaagdheid. Het gaat over meer. Over de wetenschap die fenomenale dingen ontdekt in de grond onder onze voeten. Het gaat over burgercoöperaties die met een andere visie op grondeigendom de verhoudingen veranderen. Het gaat over een bewustzijn van verwevenheid waar we nauwelijks nog taal voor hebben.

“Het gaat over een bewustzijn van verwevenheid waar we nauwelijks nog taal voor hebben”

We kunnen met Arita Baaijens (‘In gesprek met de Noordzee’) stellen dat we met al deze ontwikkelingen afstevenen op “een bezielde en verstrengelde wereld waar alles en iedereen met huid en haar bij betrokken is”.   

Naar buiten!
Dit is spannend! Niet in mijn hoofd en mijn oude taalconcepten blijven hangen. Naar buiten nu! Oren wijd open voor de stemmen van land, lucht, bos en water. Oefenen in empathie. Oefenen in te gast zijn. Ik kom er graag op terug.

Tekst: Rien van der Zeijden
Rien is theoloog, docent en supervisor. Hij schrijft en is sinds kort met pensioen. Hij woont in het ‘buitengebied’ in Friesland. www.rienvanderzeijden.nl