Geef het Bos een stem

Nederland dient voor 2030 te voldoen aan de Duurzame Ontwikkelingsdoelen van de Verenigde Naties. Ook moet het nieuwe kabinet zijn stikstof en biodiversiteit beleid op orde krijgen en de Europese natuurherstelwet gaan implementeren die met een nipte meerderheid in het Europees Parlement werd aangenomen. Nog altijd wint kortetermijndenken het van de lange termijn met vaak desastreuze gevolgen. Dit komt omdat de natuur geen stem heeft en de mens zijn rol als hoeder daarvan is vergeten. Geef de natuur een stem in de maatschappij.

Daan Bleichrodt, werkzaam bij het Instituut voor natuureducatie (IVN) en benoemd tot Greenfluencer 2022, roept op tot het planten van mini-bossen. In de Volkskrant (16 juni 2023) schrijft hij: “Zo’n vijftienduizend jaar terug lag Nederland nog onder een dikke deken van sneeuw en ijs. Binnen een paar duizend jaar smolten deze ijskappen en maakten zo plaats voor een wijdvertakte rivierdelta, moerassen en reusachtige bossen.”

En in NRC (19 juni 2023): “Nederland zou ooit bekend hebben gestaan als ‘houtland’. Houtland verwees naar de uitgestrekte (oer)bossen die duizenden jaren geleden ons landschap domineerden. Tegenwoordig zouden we misschien beter ‘Weiland’ kunnen heten.”

Het feit dat we ons land naar het bos hebben genoemd, geeft aan dat Nederlanders ooit biocentrisch dachten. Dat wil zeggen moesten leven in harmonie met de natuur om te overleven. Nu moeten wij dat opnieuw leren om te overleven, dit keer vanwege klimaatverandering en een dramatisch verlies van biodiversiteit. In Europa staat Nederland bijna onderaan als het gaat om de hoeveelheid bos. Ook doet Nederland het slecht in het halen van alle groene doelen binnen de Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen van de Verenigde Naties. Blijkbaar is Nederland tegenwoordig een ‘Ontwikkelingsland’. Hoe serieus nemen we dat?

Het Bos spreekt
Aan het verlies van bos en de intrinsieke waarde ervan wordt aandacht gegeven in het onderzoeksproject StagingWood (2021-2025) op Terschelling. Dit is een meerjarig onderzoeksproject in samenwerking met Festival Oeral van Elmo Vermijs (architectonisch kunstenaar) en Hella Godee (filosoof en dramaturg) over het bos en haar levenscycli in het huidige en toekomstige tijdsgewricht.

Vermijs vroeg Dorine van Norren om een manifest op te stellen met grondbeginselen van het bos. Dit naar aanleiding van de workshops gehouden op Oerol 2022 door Chihiro Geuzebroek (kunstenaar), Koen Arts (wetenschapper), Jessica den Outer (activiste), Raki Ap (inheems activist) en Remi Hougee (boswachter). Zij vroeg zich samen met hen af wat het bos ons te zeggen zou hebben als het onze taal spreekt. Het biocentrische Manifest Het Bos Spreekt; de grondbeginselen van het Bos geeft hier antwoord op. Dit Manifest opent met een historisch treurlied over het verlies aan bos in Nederland:

“Holland, Holtland, Houtland, ik voel mij onttroond. Jullie noemden het land naar onze bomen. Maar waar zijn zij? Economisch gewin. Alleen Ierland en Malta zijn nog armer dan ik. Ik, het Bos, leef in armoede, de armste ter wereld. Herstellen jullie ons?”

Niet alleen is het zo dat het bos verarmd is, wij hebben onszelf verarmd door het onszelf ontnemen van rust, ontspanning, verbondenheid met de natuur, kinderherinneringen, voedsel, degelijk hout, en biodiversiteit. Het gaat erom dat wij in ons hart weer verbonden raken met het bos.

Het Manifest stelt: “Wij zijn gemaakt van één essentie, gesneden uit hetzelfde hout. De boom in onszelf ontdekken, de mens in de boom. Waar is onze eenheid gebleven? Herinneren jullie ons?

Jouw ouders, grootouders, kinderen, familie, voorouders, vrienden, wat heb je meegemaakt met ons, het Bos? Hoe groeiden jullie op met ons? Onze ringen zijn jullie ringen. Omringen jullie je met ons?”

Rechten van het bos
Daarom roept het Manifest – en steeds meer mensen in de wereld – op tot het erkennen van de rechten van het bos, het ondergrondse web en alles wat daarin leeft. Alsmede respect voor het voorzorgsbeginsel en het recht op herstel. Inmiddels heeft de natuur in veel landen al rechten gekregen. Zo heeft Ecuador in 2008 als eerste land ter wereld rechten van de natuur opgenomen in de grondwet. Bhutan nam – eveneens in 2008 – bescherming van bos op in de grondwet en maakte alle burgers tot grondwettelijke natuurbeschermers. Zuid Afrika beschermt via de grondwet (1996) de rechten van toekomstige generaties. Inheemse volken in Nieuw Zeeland zorgden ervoor dat een rivier, berg en nationaal park aan zichzelf werden teruggegeven (2012) en dat zij via een bestuursorgaan de rechten hiervan kunnen waarborgen. Inheemse volken erkennen sowieso het in eigendom nemen van land niet.

“Erken de rechten van het bos, het ondergrondse web en alles wat daarin leeft”

Het Manifest vraagt samen te streven naar: het erkennen van de intrinsieke waarde van het Bos; recht op bestaan; respect voor het web van het leven en de verscheidenheid; herstel en compensatie bij beschadiging; erkenning van verbondenheid en wederzijdse voeding en gelijkwaardigheid, waardigheid van al het leven en het voorzorgprincipe.

Dit gaat niet alleen over natuurbehoud, maar ook over het recht op natuurherstel. Spanje was de eerste in Europa om een gebied rechten te geven: de zoutwaterlagune Mar Menor in Spanje waar zowel burgers als bedrijven met 639.826 handtekeningen succesvol hebben gelobbyd voor de erkenning van rechten voor deze ernstig vervuilde lagune.

Initiatieven Nederland
Ook in Nederland komen steeds meer initiatieven die de natuur rechten geven. Zoals Het Bos dat van zichzelf is op landgoed Zonneheuvel, dat via een innovatieve juridische constructie het eigendom heeft teruggeven aan de natuur. Dit naar analogie van de Akte van Redemptie, een decreet uit de Tachtigjarige Oorlog, dat het Haagse Bos, Malieveld en Koekamp beschermt tegen verkoop door de overheid met het oogmerk de bomen te kappen.

“In Nederland komen steeds meer initiatieven die de natuur rechten geven”

Ander voorbeeld is Zoöp van het Nieuwe Instituut Rotterdam, een organisatorisch bestuursmodel voor samenwerking tussen menselijk en niet-menselijk leven dat de belangen van alle zoë (Grieks voor ‘leven’) behartigt.

Ook wordt de roep groter om specifieke kwetsbare natuurgebieden rechten te geven. Dit jaar kwam de Partij voor de Dieren met een initiatief om rechten voor de natuur op te nemen in de Grondwet. Tweede Kamerlid Leonie Vestering startte een natuurberaad van experts en burgers om met adviezen te komen over de beste vorm om grondrechten voor de natuur vast te leggen. Als dit zou lukken, zou Nederland het eerste land in Europa zijn dat rechten voor de natuur verankert in de grondwet. Een motie in het parlement over rechten voor de Waddenzee haalde het niet.

“Het bos is onze woning, apotheek, supermarkt en school.”

Het vorige kabinet wees dit af omdat de verantwoordelijke minister van mening was dat dit alleen zou gelden voor inheemse volken. Maar zoals het Bos ons vertelt in het Manifest:

“Ooit waren jullie allemaal Inheemse Volkeren. Voor jullie was en is het Bos, jullie Huis, jullie Apotheek, jullie Supermarkt, jullie Museum en jullie School. Jullie namen niet meer dan nodig is, voor volgende generaties, om net zo te genieten als jullie. Dat Huis vervuilden jullie niet en dat maakten jullie zeker niet kapot. Dat is oude Wijsheid. Eren jullie ons?”

De noodzaak tot actie blijft echter onverminderd bestaan nu we ons inheems-zijn zijn vergeten. Om met het Bos te spreken:

“Jullie monoculturen verstikken onze hersenen. Jullie plantages deprimeren ons bestaan. Jullie isoleren ons naar niet-bestaan. Wij Bossen zijn net roddelende mensen. Wij hebben het over het vervuilde water, hoe de nieuwkomers het landschap hebben veranderd en vernietigd. Hoe we onze hersenen weer schoon krijgen. Praten jullie mee?”

Stem
Het aannemen van de Europese natuurherstelwet is een stap in de goede richting in de strijd tegen klimaatverandering, die meer behelst dan alleen CO2-vermindering. De biodiversiteitscrisis schrijdt voort. Oceanen – de CO2 absorbers bij uitstek – zijn vogelvrij en worden, met uitzondering van de territoriale wateren, door geen enkel land beschermd. Vandaar initiatieven om oceanen rechten te geven.

Schoon drinkwater wordt in steeds meer landen een probleem. Uruguay kon als eerste land zijn hoofdstad Montevideo in de zomer van 2023 niet van drinkwater voorzien. Dat multinationale ondernemingen niet hun productie hoefde te verminderen, was belangrijker. In het waterrijke noorden mocht een groene waterstoffabriek uit Duitsland gewoon door blijven draaien, om het Westen van hernieuwbare energie te voorzien.

Mijnbouw voor hernieuwbare energie gaat vaak ten koste van biodiversteit en inheemse leefgebieden en is volgens sommigen nog slechter voor de landen in kwestie dan oliewinning. En ondertussen is produceren en economische groei in die landen noodzakelijk, juist om de schuldenlasten te financieren. Het financieel systeem verandert niet en zonder verandering van dat systeem zal een andere omgang met de natuur lastig worden.  Alles hangt met elkaar samen. Wanneer krijgt de natuur een stem?

Dorine van Norren is rijksambtenaar, kunstenaar en wetenschapper. Zij is gepromoveerd op onder meer Buen Vivir en rechten van de natuur. Elmo Vermijs is kunstenaar. Het Manifest Het Bos Spreekt is te vinden op de website van StagingWood onder ‘Ontkiemen: www.stagingwood.org/phase/publicatie-ontkiemen/

Dit artikel verscheen eerder in de wintereditie 2023 van het New Financial Magazine.