Zaden zijn van iedereen. Zo worden ze weer gemeengoed

Patenten, genetische manipulatie en miljardenbedrijven: de natuur lijkt er in eerste instantie niets mee te maken te hebben. Maar als het op de zaden voor ons voedsel aankomt, worden die twee werelden opeens met elkaar verweven. En dat is niet de bedoeling volgens deze zaden-rebellen. 

Als het einde van het tuinseizoen in zicht is, gebruiken de zonnebloemen, artisjokken en veldbloemen hun laatste energie om hun bloemharten om te zetten tot zaden. De peulvruchten prepareren de bonen voor een volgend plantje. En de pompoenen en courgettes worden groot en de zaden talrijk. De natuur rijpt haar zaden, maakt zich klaar voor de volgende ronde, voor een volgend groeiproces in het voorjaar. 

Zo teelden boeren jarenlang hun zaden. Aan het eind van het tuinseizoen kozen ze de zaden van de planten uit die de mooiste vruchten gaven en gebruikten deze weer voor het volgende jaar. Iedere boer had zo zijn eigen zaden die het goed deden in dat specifieke gebied. 

Inmiddels is er veel veranderd. Zaden zijn voor het grootste deel in ‘bezit’ van een klein groepje multinationals, zoals Monsanto en Corteva Agriscience. En die multinationals hebben ervoor gezorgd het grootste gedeelte van de zaden, groenten en fruit inmiddels genetisch gemanipuleerd zijn. Dit is niet pluis, volgens een aantal voorvechters van een eerlijke en gelijke zadenmarkt, want ‘zaden zijn van iedereen’. 

Nooit meer honger

Met het motto ‘nooit meer honger’ veranderde de landbouw na de Tweede Wereldoorlog enorm. Groenten verbouwen werd geïndustrialiseerd en ‘geoptimaliseerd’, waardoor verschillende onderdelen in de voedselproductie gescheiden werden: de een teelt zaden, de ander verbouwt groenten en weer een ander verkoopt de boel in een winkel. Dit heeft voor veel (maar leeg) voedsel gezorgd, zoveel dat we inmiddels het grootste deel van het verbouwde voedsel exporteren.

“When you control seed, you control life on earth” – Vandana Shiva  

Op wereldschaal hebben een paar zadenbedrijven (de eerder genoemde multinationals) zaden sindsdien gemonopoliseerd. Voor deze bedrijven is het natuurlijk gunstiger als boeren niet één keer zaden bij hen kopen, maar ze elk jaar opnieuw moeten aanschaffen. Daarom zijn hun zaden genetisch gemanipuleerd, zodat het de volgende keer geen vruchten meer kan afgeven. ‘F1-hybride zaden’, noemen we dat. Vervolgens zijn deze hybride zaden gepatenteerd. Met als gevolg dat boeren de zaden van gewassen het volgende jaar niet meer kunnen of mogen gebruiken. 

Terug naar zaadvaste zaden 

“De natuur heeft het zo bedoeld dat een plant groeit en het zaad gebruikt kan worden om haar eigen soort in stand te houden. Daar horen geen patenten en DNA-manipulatie bij.” Dat stelt Jan Bulthuis, directeur van De Zaderij: een coöperatie met telers die zaadvaste zaden telen. Jan: “Zaadvast betekent dat bepaalde eigenschappen vastliggen in het ras, generatie op generatie. Zaden die je verkrijgt van de groente van je eigen moestuin kun je dus weer gebruiken om dezelfde kwaliteit groente te kweken. Zodat je maar één keer zaad hoeft te kopen.” 

Het kweken van zaadvaste zaden verloopt via de traditionele weg. De boerderijen van de telers zien eruit als gewone boerderijen waar groenten verbouwd worden, maar in plaats van de groenten te oogsten laten de telers ze staan. Ze wachten tot de vrucht – van courgette, pompoen, sperzieboon – al haar energie heeft afgegeven aan haar zaden en winnen dan van de mooiste vruchten de zaden. En dat gebeurt allemaal zonder bestrijdingsmiddelen en machines en op biologisch dynamische wijze. 

“Van de meeste groenten kunnen we geen zaden telen, en dat klopt niet. Steeds meer mensen worden wakker en zien dat we iets moeten doen” – Jan Bulthuis van de Zaderij

Meer groenterassen, meer biodiversiteit

“Multinationals bepalen wat wij eten, waardoor groenterassen verdwijnen,” vertelt Jan, “en dat is geen goede zaak. Want hoe minder agro-diversiteit, hoe minder biodiversiteit, hoe slechter dat voor de wereld is. Van de vele maïsrassen die Zuid-Amerika rijk was, zijn er nog maar enkelen over. Die anderen bestaan gewoon niet meer. De Aarde kan zichzelf in stand houden en ziektes te lijf gaan als er maar genoeg variëteit aan planten en beestjes is.” 

Om het tij te keren, houden de telers van De Zaderij groenterassen in stand en creëren ze nieuwe soorten. Daarnaast telen zij zaden op Nederlandse bodem, geschikt voor de Nederlandse bodem, waardoor minder voedselkilometers gemaakt hoeven worden en de groenten het goed doen op eigen bodem.

Zaden zijn de bron van leven

“When you control seed, you control life on earth”, weet Vandana Shiva, die begon met de beweging ‘Seed Freedom‘ en daarmee ‘het teruggeven van zaden aan gemeenschappen’. Zaadvaste zaden zijn het resultaat van miljoenen jaren natuurlijke evolutie en duizenden jaren telen, volgens de vrouw die al jarenlang strijdt tegen Monsanto: “Ze bezitten de intelligentie van zowel de natuur als gemeenschappen. Deze zaden zijn veerkrachtig en dat is nodig, want je weet niet wanneer er een overstroming komt of droogte toeslaat, vooral niet in deze tijden. Alles verandert en we moeten de natuur de vrijheid geven om te veranderen. Het houdt zichzelf in stand, het stopt niet.” De reductionistische manier waarop de industriële zadenindustrie omgaat met zaden gaat dwars tegen dit natuurlijke proces in. 

Voor onze relatie met de natuur is het noodzakelijk dat we dit natuurlijke proces weer de vrije loop laten, ziet Vandana. “In dat kleine zaadje dat we bewaren, ligt de relatie tot het bodemleven, tot onze gezondheid en darmen, tot de zon en koolstofcyclus besloten. Die onderlinge verbondenheid is het leven zelf.”

“We willen blijvende aandacht voor het belang van zaadvaste zaden” – Sophie Mosch van Reclaim the Seeds

We claimen zaden terug

Zaden – en daarmee voedsel – zijn van iedereen en moeten weer gemeengoed worden, volgens de beweging Reclaim the Seeds. Een heel scala aan vrijwilligers maakt dit mogelijk, simpelweg door het in de praktijk te brengen: ze organiseren evenementen waar zaden met elkaar geruild worden of worden weggegeven en lokale veredelaars hun zaden kunnen verkopen. “We creëren een soort bibliotheek voor zaden,” vertelt Sophie Mosch, organisator van een Reclaim the Seeds evenement in Amsterdam: “en wisselen kennis met elkaar uit over het telen van gezonde en robuuste gewassen.”

“Zaadveredeling is een vak op zich,” weet Sophie vanuit haar opleiding Biodynamische Landbouw aan de Warmonderhof: “Bonen zijn bijvoorbeeld vrij makkelijk, maar zaden van courgettes en kolen winnen is een lastiger proces. Veel groente- en fruittelers hebben geen tijd om al hun zaden zelf te winnen en op te kweken. Ik denk dus niet dat we kunnen verwachten dat alle boeren weer de hele cyclus helemaal zelf doorlopen. Maar je ziet wel dat er meer bewustwording over is en meer tuinders een deel van hun zaden zelf winnen.” 

Om het belang van het terugclaimen van zaden op de (politieke) agenda te zetten, moeten we het belang hiervan zichtbaar maken, zien Jan, Vandana en Sophie. Met deze tips kun jij aan de slag:

Zelf zaden bevrijden? 

• Kies voor zaadvaste zaden: Heb je een moestuin, een siertuin of wil je een perkje bij jou in de buurt opfleuren? Laat zaadzakjes waar F1-hybride op staat liggen en koop in plaats daarvan zaadvaste zaden van kleinschalige veredelaars. Het is ook nog eens heel leuk om te weten waar je zaden vandaan komen. Zo is er De Zaderij, De Tuinen van Weldadigheid (zij telen veel zaden van kruiden en vergeten groenten), Kwekerij A8 (zij veredelen smaakvolle rassen van boerenkool, rode spruiten, radijs, snijbiet, paprika en spinazie) en Zadenbibliotheek (in heel Nederland kun je terecht voor lokale zaden)
• Ga naar een zaden-ruilmarkt: In Amsterdam werd dit jaar Reclaim the Seeds georganiseerd op 18 en 19 maart, in België (Oedelem) op 11 maart en in Nijmegen op 8 april (inclusief lezingen, workshops (over bijvoorbeeld enten en wildplukken), live muziek en activiteiten voor kinderen). Op 13 mei is Rotterdam aan de beurt. Ook kun je natuurlijk zelf een zaden-ruilmarkt organiseren in jouw stad, buurt, dorp of gemeenschap.
• Zelf zaden telen: Heb je zin om aan de slag te gaan met zaden? Op Zaaigoed in Overvloed staan video’s waarmee je uit de voeten kunt om je eigen zaden te vermeerderen. Wil je meer begeleiding? Stichting Zaadgoed biedt handleidingen en cursussen.

Meer weten over eerlijke voedselproductie? Schrijf je voor onze nieuwsbrief, dan mis je niks én krijg je ons laatste e-magazine cadeau.

Oorspronkelijk gepubliceerd op 9 februari 2023. Laatste update: 19 april 2023.