Jongeren gaan ten onder aan maatschappelijke druk. Tijd dat we naar hén gaan luisteren

Elly Smit’s praktijk liep vol met jongeren die angstklachten, depressies en eenzaamheid ervaarden. In de gesprekken hoorde ze een gemeenschappelijke deler: jongeren worden chronisch overvraagd. Om dat om te draaien is een chronisch andere aanpak nodig, realiseerde ze zich. Eentje waarin we naar jongeren zelf luisteren in plaats van hen overvragen. 

Een studerende jongedame van begin 20 jaar klopte aan bij mijn praktijk voor integrale psychiatrie.  Ze was zeer gemotiveerd met haar studie bezig en altijd op zoek naar nieuwe informatie en inzichten. Met haar cognitieve kwaliteiten wilde ze de mensheid vooruit helpen door een betekenisvolle uitvinding op wetenschappelijk gebied voor elkaar te krijgen. Maar haar zeer ernstige dwangklachten (8 uur per dag) belemmerden haar helaas steeds meer om effectief te studeren. Ze moest steeds weer controleren wat ze gelezen en gedaan had, of ze het gas uit had gedaan en haar fiets en deur op slot had gezet. Daardoor kon ze geen rust meer vinden en zag alleen nog haar ouders. Die vertelde ze niet over haar klachten, omdat ze hen niet ongerust wilde maken en hoopte dat haar klachten gewoon over zouden gaan. Uiteindelijk kwam ze nauwelijks buiten, alleen nog om haar studieverplichtingen na te komen. 

In mijn praktijk heb ik veel jongeren met soortgelijke klachten behandeld. Inmiddels kunnen veel mensen de Nederlandse ‘24/7’-geïndividualiseerde succes maatschappij niet meer bijbenen. Een chronisch overvragende en dus onveilige sociale omgeving is een voedingsbodem voor angsten om te falen, dwang- en stemmingsklachten en eenzaamheid. Wat kunnen we doen om een jonge generatie te ontlasten en op een gezondere manier kennis te laten maken met de wereld om hen heen? 

Stress alom

Er ligt in de samenleving veel te veel nadruk op een succesvol leven. Veel jongeren hebben last van deze sociale druk: 1 van de 4 jongvolwassenen tussen de 25 en 35 heeft last van psychische vermoeidheid door het werk. Maar ook jongeren tussen de 12 en 25 hebben nu al last van onrust en mentale klachten, volgens het CBS. ‘De meerderheid van de jongeren in het hoger onderwijs geeft aan veel of heel veel stress te ervaren, waarbij de studie de belangrijkste stressbron is’, verklaart het RIVM, Trimbos Instituut en GGD GHOR Nederland. ‘Het streven naar goede cijfers blijkt een belangrijke reden tot studiestress. Te hoge eigen verwachtingen en de angst om fouten te maken, worden door jongeren met betaald werk het vaakst genoemd als reden voor werkstress’. 

Inmiddels zit de helft van de Nederlandse jongeren op HAVO of VWO. Het aantal jongeren dat HAVO en VWO niveau cognitief aankan is grofweg maximaal een kwart van de jongeren onder gunstige sociale omstandigheden. Dit betekent dat zo’n 20% van de jongeren overvraagd wordt, wat klopt met de feiten dat 1 van de 4 jongeren veel studie of werkstress ervaart.

“Mijn generatiegenoten en ik ervaren veel druk”, vertelt Amber van 22 jaar aan mij tijdens een interview voor mijn boek ‘Ongevraagd advies, als je meer uit je leven wilt halen’: “omdat ‘standaard’ niet goed genoeg is. Dit betekent dat je ondanks dat je alles doet, studeren en allerlei nevenactiviteiten, het nog steeds niet goed genoeg is. Je wordt immers heel erg vergeleken met diegenen die meer doen en meer kunnen. Daarnaast moet je interessante bijbanen hebben om aan jouw curriculum vitae te werken, promoveren om aan een baan te komen en er ook nog mooier uitzien. Door Instagram, waarbij je jezelf met fillers in je lippen kunt zien, zijn fillers doodgewoon geworden. In die context voel je jezelf een buitenbeentje als je niet meedoet.”

En dat heeft consequenties, want chronisch overvraagd worden, vertaalt zich onder andere in ernstige onrustgevoelens (waardoor jongeren bijvoorbeeld denken dat ze ADHD hebben), paniek-, angst- en stemmingsklachten. Klachten waarvoor ze bij de GGZ aankloppen.  

Het waarom van stress

Ouders willen het beste voor hun kind. En een zo hoog mogelijke cognitieve opleiding behalen wordt meestal gezien als ‘het beste’. Zo krijgen kinderen – van ouders die het kunnen betalen – cito toets trainingen zodat zij het hoogste cognitieve schoolniveau kunnen halen. Ook is huiswerkbegeleiding een veel voorkomend ding: een kwart van de leerlingen in het basisonderwijs en een derde in het voortgezet onderwijs krijgt huiswerkbegeleiding. Vervolgens worden examentrainingen ingezet om op de juiste universiteit terecht te komen. 

”Ruim de helft van de meiden en bijna een kwart van de jongens zegt onzeker te worden van het schoonheidsideaal in de media,” blijkt uit online onderzoek van EenVandaag. Op sociale media lijken topprestaties de standaard, maar feitelijk kunnen slechts een paar procent van de mensen topprestaties bereiken. Behalve intelligentie is daarbij in ieder geval veel geluk, waaronder positieve sociale omstandigheden, nodig. 

Een veilige en stimulerende leefomgeving, is zo’n positieve belangrijke sociale omstandigheid. En voor veel jongeren is dit niet het geval: conflicten en problemen in de thuissituatie komen helaas bij veel jongeren voor. Drie op de honderd kinderen tot achttien jaar wordt blootgesteld aan een vorm van kindermishandeling. Deze cijfers geven de ondergrens aan. Veel wordt namelijk niet door professionals gezien. Daarnaast hebben op veel jongeren op school last van pestgedrag: maar liefst elf van de honderd leerlingen in het basisonderwijs geeft aan soms tot vaak gepest te worden. 

Het is logisch dat kinderen willen voldoen aan de verwachtingen van hun ouders en sociale groep. Het tragische is alleen dat ze in veel gevallen, ofwel door hun cognitieve vermogen ofwel door sociale omstandigheden, niet kunnen voldoen aan deze verwachtingen, en zodoende overvraagd worden. 

Wat kunnen we doen?

Beelden van sociale groepen zijn altijd krachtiger dan woorden, daarom is het heel belangrijk om met kinderen en jongeren het gesprek aan te gaan. En samen te ontdekken wat ze belangrijk en fijn vinden. Het is belangrijk dat kinderen en jongeren een krachtig passend beeld krijgen van wie ze zijn om niet de speelbal te zijn van maatschappelijke druk en een beeld te krijgen van wat menselijk en goed genoeg is. 

Mijn patiënte kwam van haar klachten af door erachter te komen wie ze was en wat ze kon. Mijn hypothese was dat haar brein overbelast was door haar hoge streefniveau. Maximaal 8 uur achter het scherm blijkt in mijn praktijk meer dan genoeg voor een brein. Bij 8 uur slapen, is er nog 8 uur tijd om (sociale)activiteiten te ondernemen waar ze energie van krijgt. Ze is op mijn advies het gesprek aangegaan met haar vrienden en haar ouders om met hen te bespreken hoe ze zich voelt en wat haar bezighoudt. Samen hebben we met haar verhelderd wat echt belangrijk voor haar is en hoe ze daar op een bij haar passende manier mee bezig wil en kan zijn. Ze hield meer rekening met waar ze niet goed in was en met een normale dagbesteding. (Zie voor nadere uitleg mijn pragmatisch werkboek om jongeren en jongvolwassenen vooruit te helpen: ‘Ongevraagd advies, als je meer uit je leven wilt halen’).

Het is de hoogste tijd dat ‘het beste’ voor onze kinderen en jongeren ‘wat bij hen past’ wordt. Respect hebben voor alle verschillen die er van nature tussen hen zijn, zorgt voor steun en veiligheid en laat kinderen en jongeren lekker in hun vel zitten.

Wil je meer verhalen lezen over mentale gezondheid? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief en ontvang iedere week een flinke dosis positiviteit en blikverruimende kennis in je mailbox. En je krijgt ons nieuwste e-magazine cadeau!

Oorspronkelijk gepubliceerd op 2 maart 2023. Laatste update: 8 januari 2024